Autor: pérola
domingo, 13 de enero de 2008
Sección: Protohistoria
Información publicada por: pérola
Mostrado 404.239 veces.


Ir a los comentarios

La vía XX o Per loca maritima

Este trabajo pretende observar el trazado del sistema viario del occidente de Galicia desde una perspectiva natural. Su intención es el estudio de la vía per loca marítima y por primera vez de sus vías secundarias, cuya conclusión nos lleva a situar el Vicus de los Caporos en Compostela, la mansión Glandimiro en Carballo, Y la ciudad de Brigantium en el campamento romano de Cidadela. Secundario para el estudio de esta vía, pero ineludible, es la necesidad de proponer un trazado alternativo para la vía XIX que no pase por Compostela, así como dar una explicación lógica a las evidencias arqueológicas que se localizan a lo largo del trayecto Iria-Sobrado.

















LA VÍA XX

Rosa Franco Maside


La vía per loca maritima: un estudio sobre vías romanas en la mitad noroccidental de Galicia. Gallaecia 19, 2000, pp. 217-248.


OBJETIVOS Y METODOLOGÍA


El occidente gallego se reparte actualmente entre las dos provincias marítimas de A Coruña y Pontevedra. El límite actual entre ellas es el río Ulla, el mas largo y caudaloso de Galicia después del río Miño. Nuestro objetivo es averiguar como se realizaba en época romana la cobertura viaria de este territorio. Hemos avanzado en otro trabajo http://www.celtiberia.net/mice_articulo.asp?id=3000el trazado de la que pensamos sería vía XX per loca marítima, y ahora nos interesamos por sus vías secundarias, subordinadas a la vía principal pero en absoluta interacción con el único objetivo de cubrir sectores de territorio cada vez mas amplios.


Se concibe el sistema viario romano de este área como una red inteligente de caminos que contempla antes de diseñar su trazado la geografía de su espacio. Esta brinda sendas y caminos naturales para desplazarse que se han ido o no consolidando con el paso del tiempo. En Galicia y debido a su inagotable red hidrográfica se han configurado pasos elevados en los interfluvios por donde el desplazamiento se realiza sin dificultad.


Para averiguar cuales de estos interfluvios fueron utilizados como soporte de vía secundaria en época romana se han puesto en valor las divisorias de aguas y relacionado con distintas evidencias, para ver si es posible determinar en que lugares se accedió a ellas desde la ruta de desplazamiento principal, pensamos, diseñada en límite interior de la Galicia costera. Se han ido señalando esos puntos de fricción entre ruta principal y secundaria, y las hemos seguido hasta morir en el mar, ofreciendo la relación de epígrafes localizados a su paso con el único fin de poder llegar observar la aparente dispersión y aleatoriedad de los hallazgos arqueológicos y epigráficos de la provincia de A Coruña desde otra perspectiva.


Para su claridad expositiva se ha dividido este trabajo en diversos apartados. En el primero se exponen cuales son las hipótesis en vigor, y porqué pensamos no se trata de una propuesta correcta. En segundo lugar se propone un trazado viario alternativo para la vía per lo marítima dando menos relevancia a argumentos antes utilizados y rescatando otros a la memoria. En tercer lugar se señalan cuales serían las vias secundarias sustentadas en los interfluvios dispuestos de forma perpendicular a la ruta principal de deplazamiento. Por último se propone a grandes rasgos un trazado alternativo para la vía XIX, y se añade una explicación a las evidencias epigráficas aparecidas en el tramo viario que se extiende entre Iria y Sobrado.


1. LAS FUENTES Y LA TRADICIÓN


Sabemos gracias al Itinerario Antonino que la cobertura del territorio occidental de Gallaecia se efectuaba por medio del tendido de dos vías militares, las enumeradas como XIX y XX en este repertorio de caminos del siglo IV. Ambas partían de Braga pasaban por Lugo y llegaban a Astorga conectando el litoral occidental a las tres capitales conventuales pero mientras una lo recorría en su totalidad, la Per loca marítima, la otra lo hacía solo en parte adentrándose en el interior del territorio y estableciendo un camino más directo entre Braga y Lugo a través de la vía XIX.


El tramo común de la vía XIX y XX tiene a las mansiones BRAGA y LIMIA en tierras portuguesas y a TUDE, BÚRBIDA, TUROQUA Y AQUIS CELENIS en territorio de la actual Galicia. A continuación y desde el momento en que se separan a la per loca marítima se le atribuyen, según este documento, una serie de mansiones con sus correspondientes distancias . Si unimos dos puntos distantes como Braga, Lugo o Astorga a través de una larga vía que transcurre, además, por la parte marítima de Gallaecia, observaremos fundamentalmente el trazado de dos ejes, uno en dirección Sur - Norte y otro en sentido Noroeste - Sureste. La cuestión es dilucidar cual es el punto de inflexión entre esas dos direcciones.


Tradicionalmente este lugar se ubica en la ciudad de A Coruña con su gran puerto, allí se situa la mansión BRIGANTIUM del Itinerario Antonino y el lugar más Septentrional a donde llega la vía produciéndose de este modo la flexión hacia Astorga y cumpliendo así su misión comunicadora entre costa e interior. Mantenida practicamente por toda la historiografía hasta la actualidad, se enfrenta esta hipótesis a varios problemas puestos de manifiesto, en mas de una ocasión, por diversos autores, y son:


-omisión de las primeras mansiones de la via XX hasta Aquis Celenis.


- las medidas de las cuatro primeras mansiones se dan en estadios y no en millas;


- no correlación entre la distancia real Lugo - A Coruña, y la ofrecida por el itinerario en el tramo- Brigantium - Lucus Augusti.


De todos estos problemas, el último, resulta el de más dificil solución. Para salvar esta incongruencia tradicionalmente se echa mano del recurso, siempre válido, de atribuir una distancia errónea entre estas mansiones por parte del Itinerario Antonino. Sin embargo creemos existen otros desajustes en esta propuesta que se han ido pasando por alto tales como:


 - ubicar la mansión Vicus Caporum en el Castro de Baroña (Porto do Son, A Coruña), en plena ría de Noia, cuando hoy se sabe que el pueblo de los Caporos pobló un área situada más al interior y fuera de la península de Barbanza, concretamente entre el río Sar, sus fuentes están junto a Santiago de Compostela, y Caldas de Reis.


 - atribuir una excesiva sinuosidad al trazado de una vía militar, con un recorrido demasiado costero a lo largo de la penísula de Barbanza. - situar Brigantium en A Coruña a 98 km de Lugo, cuando el itinerario proporciona una distancia de 51 km. - no contemplar las rutas naturales de tránsito.


 - unir linealmente restos arqueológicos, que muchas veces generan itinerarios incompatibles con las características geográficas y topográficas de la zona, o las capacidades técnicas de la época.


Si nos hacemos eco de las características generales de las vías romanas, tales como son la rectitud que resulta de unir enclaves en la distancia por el camino mas corto a través de largas alineaciones y haciendo caso omiso de núcleos poblacionales intermedios. De su gusto por ascender a través de las medias laderas hasta las penillanuras mas fácilmente transitables y aplicamos estas carácterísticas, al trazado atribuido actualmente a la vía per loca marítima en territorio de la provincia de A Coruña, nos encontramos con que a duras penas puede, con su actual diseño, cumplir con alguno de los requisitos básicos exigibles a toda vía romana de carácter principal.


Todos estos motivos nos llevan hacia la búsqueda de un itinerario alternativo al expuesto fundamentado en la existencia de unas rutas naturales de tránsito que se articulan jerarquicamente, y que permiten trazar un recorrido principal a lo largo de la depresión meridiana y las tierras de Laracha, Cerceda, Mesía y Curtis donde se ubicarían las mansiones, y a partir del cual sería posible trazar los ramales secundarios.


2. MANSIONES DE LA VIA XX


Como señala el Itinerario Antonino las mansiones de la vía per loca marítima se extienden entre las capitales conventuales de Braga, Lugo y Astorga haciendo las mismas mansiones que la XIX hasta AQUIS CELENIS.


A partir de aquí se separarían una por la depresión meridiana, otra pensamos paralela a la cuenca sur del río Ulla hasta Lugo. VICUS CAPORUM Esta es la primera mansión que señala el Itinerio Antonino tras su referencia a AQUIS CELENIS.


Tradicionalmente se ha situado en el Castro de Baroña, Porto do Son, presentando este trazado una serie de inconvenientes.


En primer lugar obliga a una vía principal a realizar un largo recorrido por la península del Barbanza para llegar a un pequeño castro marítimo. Esta hipótesis expuesta por Lopez Ferreiro a finales del siglo XIX, permanece aún en vigencia . A Continuación, a la vía, se la hace regresar bordeando la península de Barbanza para hacer, en un lugar incierto de la parroquia de Santa Cristina de Barro la mansión AD DUOS PONTES .


VICUS CAPORUM


La mansión VICO SPACORUM del Itinerario Antonino hace referencia a un Vicus, es decir, a una forma de poblamiento de origen prerromano , y a un pueblo, el de los Caporos , que habitaba el territorio comprendido entre el río Sar y Aquis Celenis.


A la mansión VICOS CAPORUM se le atribuyen 195 estadios, equivalentes a 36 km, desde AQUIS CELENIS. Dentro de estos límites, y a la distancia indicada, deberíamos encontrar un punto que, por sus características, pueda encajar dentro de estos parámetros . Dentro de esta hipótesis se opta por el núcleo poblacional de Santiago de Compostela, ya que fué castro prerromano antes de ser asentamiento romano. Momento en el que se adapta lo que hoy es el solar de la catedral para levantar unas termas, de la que apenas se conservan restos del hipocausto. Existe epigrafía votiva y funeraria romana relacionada con este solar, así como también una necrópolis. Es posible que este asentamiento funcionara como vicus viarii pero no de la vía XIX, como se presume normalmente , sino de la vía XX. Pues ya expusimos que la vía XIX, es probable, se adentrara en el territorio en AQUIS CELENIS. Por eso si el viajero, quiere hacer mansión en el interfluvio Ulla -Tambre podría hacerlo en el Vicus de los Caporos, que se situaría a 36 Km de AQUIS CELENIS y a 27,7 de AD DUOS PONTES , y sería señalado con un acusativo en -um, quizás, para indicar que se llegaría a ella a través de una vía secundaria.


La epigrafía que se atribuye al hábitat romano de Santiago es:


1. - Ara votiva de Granito. Pilar del crucero de la catedral de Santiago. I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / Flacci- / nius M- / (----)I / e(x) v(oto).


2. - Inscripción funeraria perdida D(is) M(anibus) / Acilia Modesta M(odesti) F(ilia) / Modesto patri pien(tissimo) / h(ic) s(itus) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis).


3. - Inscripción funeraria perdida. Aquilae Modestae / annorum LXX / Senecio Modestus / matri pientissimae / fecit h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) / l(evis).


 4. - Placa funeraria de márrmol blanco. D.M.S. / Atia Mo(desta) et At(ius?) / tet(u)lum p( osuerunt) Se / viriae Mo(destae) / nepti s(uae) pi(entissimae) an( orum) XVI / et s(ibi) f( aciendum) c( uraverunt).


 5. - Inscripción funeraria perdida. D(is) M(anibus) s(acrum) / Numerius Vitalionis / Numeriae Vitaliae ux(ori) / b(ene) m(erenti) f(ecit) h(ic) s(ita) e(st) s(it) / t(ibi) t(erra) l(evis).


 6. - Inscripción funeraria perdida. Procula / Camali / f(ilia) C(rovia) an(norum) XXX / h(ic) s(ita) e(st) Se-/ cundus et D-/ ---


AD DUOS PONTES


AD DUOS PONTES es el nombre de la tercera mansion atribuida a la via XX del Itinerario Antonino y tradicionalmente se ha localizado en Santa Cristina de Barro . En el diseño viario que ahora se propone esta mansión debería ser localizada en el lugar en donde el río Tambre que fluye dirección Este - Oeste y hasta entonces encajado en un abrupto valle en V, se abre ahora, a la depresión tectónica meridiana.


El puente se situaría inmediatamente antes de recibir el río Dubra, motivo por el que sería necesario realizar otro puente, para acceder con rapidez a la zona de Negreira, A Baña y Santa Comba. La toponimia nos puede servir como indicador para su exacta ubicación, y es hartoelocuente al informarnos de que, la entidad de población que existe en ese el lugar se denomina Entrepontes. Existen referencias documentales a la presencia de un puente desde la Baja Edad Media.


El puente Portomouro aparece por primera vez, que se sepa, en las fuentes en el siglo XIV, y se sabe cae definitivamente a finales del siglo XVI. En 1626 existen noticias de que un importante Camino Real y Público se cierra dos kilómetros al sur de Portomouro, concretamente en San Mamede de Piñeiro , y del que se comenta: “era camino francés, como ahora es el de la puente Portomouro”.


 Es a mediados del siglo XVI, concretamente en 1564, cuando el deterioro de la puente Portomouro hace, por primera vez, aflorar su fisionomia. No es conocer sin embargo su aspecto lo que más nos interesa, sino, ¿a quién es útil este puente?, ¿qué regiones comunica?, ¿qué caminos lo atraviesan, este puente parece ser instrumento útil para mucha gente y regiones. Su influencia y repercusiones parecen enormes cuando sus vecinos del Xallas y Dubra reclaman: “ Conviene que para se redificar la dicha puente es muy nescesario hacer repartimiento del dinero que para ello ser menester entre los vecinos concejos de las provincias que resçiben aprovechamiento de la dicha puente, que son la ciudad de Santiago, y toda su provincia, donde entran los concejos de la dicha tierra del Xallas y también los puertos y tierras de Soneira e Bergantiños, y toda la dicha provincia de Santiago y la ciudad de Orense, e Tui e sus provincias, e ansí mesmo es nescesario también que el rei nuestro señor de licencia para hacer dicho repartimiento, e que la dicha puente se haga e redifique fuerte e perpetua como antes estaba”. El interior de Galicia lo utiliza. La relación que se establece entre este puente y las ciudades de Santiago, Ourense, y la lejana Tui, viene a demostrar que este puente es pieza clave en el trazado de recorridos a larga distancia realizados a lo largo de la depresión meridiana con anterioridad al año 1592.
El pleito continúa y nos ofrece mas información: “esta puente es muy nescesaria por estar en buen sitio, e cómodo y en un camino real y paso por donde van y vienen de los puertos de Laxe, Muxía, Camariñas, Corme, Malpica, bestias mulares e en especial ganados e pescado para las ferias de la Bañeza y Medina del Campo e de Ríoseco e de Astorga y Benavente”. El denominado camino real que conecta las localidades de Tui y Astorga, utiliza como pieza clave para su tránsito el puente Portomouro, y parece poseer la facultad de conectar dos sectores del occidente de Galicia, el Sur, representado por la villa de Tui, y el norte, donde estarían incluidos muchos de los puertos marítimos de la actual provincia de A Coruña, con, un punto situado al sureste y fuera de la actual Galicia: Astorga.


Del mismo modo que lo haría el diseño de la per loca marítima, realizando dos ejes, uno dirección sur - norte y otro dirección noroeste- sureste.


El testimonio de dos vecinos nos informa de la categoría jurídica del camino que se cierra, al decirnos: “...por el camino de la dehesa de San Mamede que viene de Portocarreiro... el cual camino es público y real, y aunque el dicho Andrés Prego confiesa haber hecho, dice dejar libre el camino, por palabra...fol. 37v. El otro dice así “...el camino era abierto y libre, y por el pasan los sobredichos.. fol.44v.


Este camino y el enclave Portomouro sirve a muchas gentes y lugares a larga distancia, pero si su misión es de largo alcance, pues repercute en todo el reino de Galicia - escepto a Mondoñedo -, por el mero hecho de su existencia, su servicio era también local, al comunicar una y otra orilla del río Tambre. Para hacer honor al nombre de la mansión se hace necesaria la presencia de otro puente.


El segundo sería, el que se conoce como a ponte pequena, y que a pocos metros del de Portomouro cruzaría el río Dubra. Pero podemos preguntarnos, y ¿porqué otro puente?. Este otro puente serviría de acceso rápido a toda la cuenca aurífera del río Xallas. El mero hecho de su existencia, y la presencia cercana de una mansión, podría explicar la gran actividad epigráfica romana de la comarca de Barcala. El trazado de una vía secundaria Portomouro - Santa Comba facilitaría el acceso Sur a la cuenca auríafera de Brandomil.


GLANDIMIRO


La mansión GLANDIMIRO tradicionalmente ha sido ubicada en Brandomil, donde existen unas minas de oro, y abundantes restos, que corroboran su explotación en época romana. Este hecho lleva a diferentes autores a ubicar aquí la mansión, alejándola por segunda vez y en enorme medida de la depresión meridiana . Se hace seguir la vía, hasta la laguna de Alcaián, donde se ubicaría ATRICONDO.


Desde Atricondo se hace continuar hasta la ciudad de A Coruña, donde se sitúa la mansión BRIGANTIUM. A partir de aquí la hipótesis tradicional pierde consistencia pues el Itinerario Antonino, principal fuente para el estudio de esta vía, señala 52 km a Lugo, cuando en la realidad existen entre las dos localidades 98 km.


Desde 1997 sabemos que en 1716 y 1763 se expolia una mámoa en San Xoán de Carballo que saca a la luz una arqueta antigua de donde manó agua caliente En 1777 se establece una fuerte querella por la posesión del terreno denominado agra das caldas. El juez determinó realizar un peritaje para lo que llamó a tres expertos, y concluye realizar en 1777 lo que sería la primera excavación arqueológica realizada en Galicia, de la que se hizo un pormenorizado levantamiento planimétrico.


Dirigida por don Miguel Ferro Caaveiro, se procede al levantamiento de materiales propios de un derrumbe, que dejan al descubierto los cimientos de una terma axial simple, dotada de caldarium, tepidarium y frigidarium.


Adosadas en forma paralela a estas tres estancias dispuestas en forma lineal, se encontraría un amplio espacio abovedado de al menos 66 m2 cuadrados de superficie, ocupado por una piscina de tres gradas . Al lado izquierdo hay una estancia alargada, probablemente apoditheria, que muestra en su pared derecha contrafuertes disponiendo los lóculi característicos de las termas provinciales de Campania e Hispania de finales del siglo I e inspiradas en las termas estabianas de Pompeya.


Quizás, por ello, pudiéramos datar su construcción en época flavia, dentro del periodo álgido de construcciones de termas romanas en la península Ibérica, igual que la similar piscina de la fase P2 de Sao Pedro do Sul. Estas instalaciones servirían de infraestructura termal de GLANDIMIRO última de la serie de mansiones estribadas en la depresión meridiana.


En Carballo salida de un corredor natural, y a su vez encrucijada distribuidora de los caminos de las comarcas de Xallas, Soneira y Bergantiños, se localizaría esta mansión situada a 33 km de Portomouro, igual que la que señala el itinerario desde la anterior mansión de AD DUOS PONTES


 ATRICONDO


 La mansión ATRICONDO estaría comprendida en los vértices del triángulo conformado por las poblaciones de Mesón do Vento, Bruma y Castromaior. Este espacio es punto de confluencia de tres líneas naturales de tránsito dos paralelas dirección N - S y otra dirección O - E por donde discurriría transversalmente el camino romano en dirección a cidadela.


BRIGANTIUM


Las fuentes clásicas hablan de una ciudad llamada Brigantia y tambien de un faro. La mansión BRIGANTIUM del Itinerario Antonino ha sido tradicionalmente asimilada a la ciudad de A Coruña desde el inicio de los estudios de la historia antigua de Galicia realizados por el padre Flórez en el siglo XVIII, y desde que José Cornide configuró el mapa corográfico de la antigua Galicia en 1790. La existencia de un importante conjunto epigráfico romano en esta ciudad y la presencia de un faro en sus orígenes romano apuntaron en esa dirección.


Aunque no existen pruebas definitivas para su exacta ubicación la corriente historiográfica , pocas veces ha dudado en situar en A Coruña a la ciudad romana. Esta afirmación entra sin embargo en contradicción con dos de sus fuentes: una el Itinerario Antonino, que atribuye desde la mansión viaria BRIGANTIUM a la capital del convento lucense, la mitad de kilómetros de los que existen en realidad entre A Coruña y Lugo; otra la Notitia Dignitatum que relaciona Brigantia a la unidad militar Cohors I Celtiberorum.


La ambigüedad de las sucintas fuentes clásicas que hacen referencia a esta ciudad, no permiten fijar inequivocamente este famoso enclave del noroeste hispánico. Es necesario reclamar mas fuentes para recabar mas información, ya que existen documentos de los siglos X y XI compendiados en el Tumbo de Sobrado que hacen referencia a un valle Faro Bregancio y a un Farum precantium de las que se puede extraer información de carácter general como la existencia de un amplio territorio brigantino, y dentro de él, otro denominado Faro que parece abarcar un área mas reducida.


En el año 991 Bermudo II dona a la tierra de Santiago la “comissio” de Farum Pregantium. En el texto se menciona una torre construida por “los antiguos” denominada farum precantium, el texto dice: “Adicimus etian a parte maris océanis, pinnam fabricatam ab antiquis homínibus, farum precantium,” se añade mas adelante “Adicimus adhuc civitatem ab antiquis fabricatam per suos términos, non procul ab ipso faro, etiam et casatas ingenuatizas”.


Este texto menciona una civitas construida por los antiguos dentro de los términos del condado de faro del siglo X cuyo territorio se conoce con el nombre de Commisso de Faro . Se añade que esta civitas antigua está “no lejos“ del faro. Es decir faro y ciudad estaban dentro de las misma commiso y a una cierta distancia no concretada en el texto. La mención a las casatas ingenuatizas puede hacer mención a las villas dispersas en el territorio fero que se extiende entre faro y ciudad de Brigantium.


Todas estas fuentes siguen sin servir para fijar inequivocamente la ciudad y mansión Brigantium. La ciudad construida por los antiguos pervive según el documento de Bermudo II en en el siglo XI aunque haya perdido su nombre. Ahora solamente es la civitas sin nombre situada dentro del territorio de Faro. Donde sí se conserva el apelativo Brigantium es en el faro, circunstancia que no deja lugar a dudas a cerca de la vinculación entre Faro y ciudad romana. La primera mención segura en las fuentes a la ciudad de Crunia o Cruña, se realiza en el Codex Calixtinus compilado en el siglo XII, y que dice que Carlomagno habría conquistado entre otras las ciudades de Compostela y Crunia. Barreiro sostiene, apoyado en estos documentos, que el primer intento de repoblación de A Coruña se realizaría en la segunda mitad del siglo XII entre los años 1164 - 1166.


 La segunda mención que aprece en las fuentes a esta ciudad es en el denominadp “foro dos cregos” o privilegio de Fernando II, concedido a esta ciudad, por este rey en el año 1180. Todo este razonamiento sugiere una Crunia, iuxta faro, repoblada en el siglo XII, bien situada en un gran puerto y en tierra de realengo


 No se han encontrado en A Coruña restos atribuibles a época prerromana, mas que en dos tres castros de sus alrededores. Curiosamente tampoco se ha encontrado evidencias arqueológicas atribuibles a esta ciudad romana que parece subsitir todavía en el siglo XI. Es cierto que existe un conjunto epigráfico de calidad vinculado a personal muy romanizado y un faro romano.


Tampoco se ha encontrado vestigio alguno que la relacione con la Cohors I Celtiberorum que sí parece haber estado acantonada en Brigantia. Según esta hipótesis la ciudad de Brigantia daría nombre a la comarca brigantina, la misma que andando el tiempo tomaría el nombre de Faro, y se que localizaría en Cidadela según esta hipótesis.


Este topónimo hace referencia a una ciudad, quizás venida a menos, con el paso del tiempo. Este lugar fué campamento romano de la C.I.C. entre el siglo II y IV, lugar donde al calor del campamento la canabae iría consolidando con el paso del tiempo un núcleo de suficiente entidad como para ser denominada por las fuentes clásicas y medievales como ciudad.


El nacimiento de la ciudad se produciría no como una creación ex nuovo de época flavia, sino como proceso natural, estudiado en otros lugares, de evolución desde campamento a núcleo urbano romano. Campamento y ciudad serían dotadas de un faro ubicado en un lugar óptimo para divisar el mar y cercano al puerto de A Coruña. De este modo campamento, puerto, y faro estarían en estrecha relación e intimamente ligados por medio de caminos.


Esta propuesta alejaría a la hipotética ciudad de la costa, tan vulnerable, y la llevaría a una zona de meseta resguarda y estratégica desde el punto de vista militar. Esta posibilidad permite quizás mejor armonizar las diversas fuentes que existen para el estudio y localización de esta ciudad romana.


A 44,4 km. de la mansión ATRICONDO, se establecería la mansión BRIGANTIUM situada como indica el itinerario Antonino a unos 50 km de Lugo, desapareciendo de este modo el problema de la falta de millas que resulta de situar Brigantium en A Coruña. Basta recordar las marcas que la CIC realizó en sus tégulas, y la aparición de epigrafía , para no dejar lugar a dudas acerca la vinculación, de este campamento romano la unidad militar que se retira de Brigantia a Iulióbriga entorno al siglo IV d.c.


1.- Ara votiva de granito. Santa Mª de Cidadella. Fortu / nae Val(erius) / Lupus opt(io) / v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito).


2. - Ara votiva de granito. Santa Mª de Cidadella. RO sig(nifer) c(ohortis) I C(eltiberorum) / l(ibens) a(nimo)


 3. -Placa de granito. Santa Mª de Cidadella. Caecil io Se- / vero?--- Q(uintus) Coe- /lius--- et Q(uintus) Ce-/ ionius?--- I c(o) hor(s o - tis) / C(eltiberorum).


 4.- Estela funeraria de granito. Santa Mª de Cidadella. D(is) M(anibus) s(acrum) / Iulio seve- / riano anno( rum) XLVII memo- / riam posuit coniugi Ka - / risimo Pl- / acidia Lupa defuncto in valle Mini.


5.-Placa funeraria de granito. Santa Mª de Cidadella. D(is) M(anibus) S(acrum) / Val( erio) Ante- / roti ann( orum) XXV fa( ciendum) cu( ravit) / I(ulia) Apronian(a) / coniugi c- arissimo.


6. -Estela funeraria de Granito. Santa Mª de Cidadella. D(is) M(anibus) s(acrum) / Severae Vale- / ntini (filiae) an(norum) LX / posuit Lucila / Ebura heres.


 7 -Placa funeraria de granito: (---)marito.


 8. -Ara votiva de granito. San Pedro de Présaras .Vilasantar. Rebur- / rius Ter- / tius Ny- mfis ex / voto.


PORMENORES DE LA VÍA ROMANA


 1. interfluvio Ulla - Tambre


Si la vía principal, toma como referencia la depresión meridiana, deberíamos encontrar rastros de su paso, por pocos, o desdibujados que estos fueran. Hai que hacer sentir, que el territorio que estamos apunto de explorar, formó parte inseparable de la Terra de Santiago, desde el momento en que se descubrió el cuerpo de Santiago, en el año 813.


Existió voluntad real por parte de la corte asturiana, de dotar al recién nacido señorío espiritual de Santiago de su homólogo terrenal. Para conseguirlo se concedieron tres privilegios - llamados de las millas - que le van a permitir constituir su máxima expansión territorial en el año 915.


El nacimiento y expansión del señorío de Santiago se hace a costa del territorio comprendido en el interfluvio de los ríos Ulla y Tambre. El fenómeno jacobeo que todos conocemos, no había hecho mas que comenzar, condición por la cual, el núcleo de Santiago, se convirtió en foco de atracción espiritual, y también viaria, en el norte de Hispania. A consecuencia de lo que se convertiría, en agente distorsionador, de la red de caminos preexistente en la zona, y perturbador de su estudio viario con anterioridad al año 813.


La porción de interfluvio Ulla-Tambre comprendido en los límites de la depresión meridiana, se extiende de Sur a Norte, a través de los concellos de Padrón, Rois, Teo, Brión y Ames, por donde discurre el río Sar. La vía romana debería discurrir por este valle, Desde esta encrucijada y tomando como referencia en el labio occidental, las torres de Altamira, cruzaría el valle en dirección sureste-noroeste, y bordeando el castro Lupario, cruzaría el río Sar en Chave de Ponte, dirigiéndose a Brión y Portomouro. Es decir se afrontaría el sector realizando un recorrido en zig - zag basculante entre Pontevea, Brión y Portomouro. En todo este sector destacarían como núcleos poblacionales, Padrón-Iria, Castro Lupario y Santiago.


Los lugares por los que pasaría la vía principal, en el camino comprendido en el interfluvio Ulla-Tambre, serían: Pontevea, San Cristobal de Reis, Vilela, Fornelos, Bouñón, Aido, Paraxó, Espasende, y Santa Mª de Luou. Desde Santa Mª de Luou, seguiría por Cornide , Vilar de Francos , Rúa de Francos , Ponte Paradela, Castro Lupario , Xinzo , Chave de Ponte: donde se cruzaría el río Sar, Chave de Carballo, Sabaxáns, Vidaloiso: cerca de Bugallido , Bastavales : donde está la pequeña capilla de San Salvador del siglo XVIII, Vidaloíso, Cirro , Perros, Estrar, Algueidón, Castrigo, Pousada , Augapesada , Santo Tomé de Ames , Pedrouzos, Vilar , Barouta , Mámoa, San Cristobo de Tapia , San Mamede de Piñeiro , Vilaverde, Fernande, Balindo, y el enclave Entrepontes - Portomouro.


 Se documenta la existencia de una vía pública a Bergantiños , así como una pública vereda , y otra recta estrata , que, desde el cruce del río Tambre, ascendía a San Cristóbal de Portomouro, y dirigiéndose por San Pedro de Vilariño, Padrón, Santiago de Buxán, San Vicente de Niveiro, San Cristóbal de Erviñou, Santa María de Arabexo, y Santa Maríña de Anxeriz, recorría el Val do Dubra desde lo alto, dominándolo visualmente.


 Desde Anxeriz, divisoria de los ríos Dubra y Anllóns seguía por Pispieiro, Alborís, Portocovo, y Meixónfrío , Continúa por Entrecruces y Santa María de Rus hasta la vila de Carballo . Cruzaría el río Anllóns, y entre éste, y su afluente rego da Balsa, se haría la mansión GLANDIMIRO


 b. Interfluvio Tambre - Mero, y mandeo


Una vez abandonada la depresión meridiana se utilizaría la divisoria de aguas, límite de la Galicia noroccidental por el Sur, para llegar a As Pías, en unos 70 km de recorrido, a través de una ruta natural de comunicación, que facilitaría nuevamente el diseño de una vía romana, mediante el tendido de una línea recta. Si la trazáramos, entre Carballo y Lugo, observaríamos que sus trayectorias apenas se desvian.


Si la siguiéramos hasta recorrer 32, 5 km, nos detendríamos en la zona de Mesón do Vento. Aunque las referencias toponímicas al camino son claras, no existen vestigios arqueológicos de suficiente entidad como para situar inequivocamente la mansión ATRICONDO, aunque sí existen, indicadores del paso del camino romano, que lo van perfilando.


Desde Carballo la vía seguiría unos kilómetros al norte por los lugares de Bértoa y Laracha, donde definitivamente tomaría dirección Sureste recogiendo el miliario de Santiago de Vilaño, y seguiría por Coiro , a San Pedro de Soandres , y pasando por San Martiño de Cerceda , Rúa, Lousada, llegaría a Mesón do Vento , donde muy cerca se localizaría la mansión ATRICONDO.


Seguiría por Hospital de Bruma , Adrán, San Martiño de Visantoña, San Cristóbo de Mesía, San Martiño de Cabrui, Santa Mª de Lourdes, Santaia de Curtis , Gorxá, Portolamoso, Villasanti , Quintanas , poblaciónes que tendría que recorrer antes de llegar a Santa Mª de Cidadela donde estaría la mansión BRIGANTIUM.


La vía desde Cidadela seguíría por el lugar de Torre, y pasando por la ermita de San Roque, llegaría a San Andrés de Roade, y finalmente por Vilasuso y Vilariño llagaría a el Marco de As Pías, límite de las provincias de A Coruña y Lugo, y fín de este trabajo. Desde aquí, iría recta a Friol, donde estaría la mansión CARANICO, y saldría por Santa Eulalia de Devesa donde muy cerca apareció un miliario, dedicado a Heliogábalo, fechado en el año 218 - 222, y que señala XI millas a LUCUS AUGUSTI . Seguiría por San Pedro de Vialbite, y San Martiño de Hombreiro, cruzando el Río Miño en Ponte Ombreiro, y así llegaría a Lugo


3. PUERTOS MARITIMOS Y VIAS SECUNDARIAS


 Santa Marta, Cedeira, Pontedeume, Mugardos, A Coruña, Malpica, Laxe, Camariñas, Muxía, Fisterra, Corcubión, Muros, Noia, Porto do Son, Ribeira, Boiro, Rianxo e Iria son puertos de la provincia de A Coruña. Si la vía romana principal recorre la fachada atlántica de Galicia por su límite interior, debería existir una forma de llegar al mar desde allí.


A estos puertos pesqueros que acabamos de enumerar vendría a morir todo el sistema viario secundario natural del litoral occidental y noroccidental de la provincia de A Coruña. Una vez más las líneas divisorias van a permitir el acercamiento a la costa a través de su altiplanicie en un primer momento, para producirse en un segundo el recorrido de su serpenteante litoral, el que colmado de cabos y penínsulas configura amplias rías con sus consiguientes embocaduras, y que necesitan de una infraestructura viaria bastante mas compleja.


Existen villas e industria salazonera de época romana dispersas en el litoral gallego. Diversidad de materia prima, así como productos elaborados, debían salir fuera de la Gallaecia desde estos enclaves. Lo que nos interesa saber es cual es el canal, es decir, la manera de exportar, y transportar esa mercancía.


Necesitamos saber cuales son esas líneas divisorias de agua y, cómo y donde contactan con la ruta de desplazamiento principal, es decir, con la depresión meridiana desde Braga a Carballo, y con la divisoria del Golfo Ártabro desde Carballo al marco de As pías.


Se trataría de averiguar en que lugares, de la vía principal, parten las vías secundarias hasta morir en el mar, seguir su recorrido y ver como encajan, concebida la hipótesis de este modo, los diversos restos arqueológicos, y epigráficos de la provincia de A Coruña.


Tendríamos como cruces naturales en la depresión meridiana:


 A. Iria-Padrón


La mansión Pria aparece en la vía XIX del Itinerario Antonino tras la mansión AQUIS CELENIS y tradicionalmente ha sido identificada con el lugar de Iria.


Su ubicación geográfica, muy cercana a Padrón, y a una zona de fricción de rutas fluviales, marítimas y terrestres lo convierten en enclave del sistema de comunicaciones natural y posiblemente también romano.


Fluviales, porque el río Ulla es ancho y navegable hasta Pontecesures; terrestres al establecerse en la depresión meridiana; marítimas al fundirse ría y río en su embocadura.


Si ningún factor alterara estas tres constantes quasi podría asimilarse la mansión Pria al lugar de Iria, las similitudes fonéticas son sugerentes, aunque esta identificación siempre haya tenido sus detractores. Debemos presumir que Iria existió en época romana la cuestión principal sería determinar que vías terrestres la comunicaban, cuestión que será tratada en un apartado posterior.


 El conjunto epigráfico atribuido a este núcleo romano se compone de:


 1. Ara votiva de granito Nept- (uno) for(o) i (ri) / e (n) ses / d(e) s( uo) p( osuerunt)


2. Estela funeraria perdida Cambavius / Corali F(ilius) / SENA For(o) irie(n)sis / annorum L / h(ic) s(itus) e(st)/ s(it) t(ibi) t(erra) l(evis)


3. Estela funeraria de Granito D(is) M(anibus) s(acrum) / Cor/(nelio) Ch-/ resimo an(orum) p(lus) m(inus)/ LIulia/ Valentil(l)- / a c(oniugi) p(iisimo) p(osuit).


4. Inscripción perdida: FL.TERTULIA. ME / SAN FL F MARITO


 5. Estela funeraria de granito D(is>) M(anibus) S(acrum) / Iulia ma(ter) / filio pi(issimo)/ Na (e) violo/ non libe(ns) / an(n) or(um)/ XIII.


6. Estela Funeraria de granito D(is) M(anibus) S(acrum) / Secun/dianus/ Secundi (filius)/ an(norum) LVIII/ H(ic) s(itus) e(st) Fla/ ccinius) Secund- /u(s)/-----. D(is) M(anibus) S(acrum) / posui(t)/ VCII / DACI / VO-----.


 En Santa María de Luou se produciría el contacto vía secundaria, que procedente del Barbanza sur pasaría por Iria, y vía principal.


B. Santo Tomé de Ames - Ribeira.


 En el lugar de Mámoa, límite de las parroquias de Santo Tomé de Ames y San Cristobo de Tapia confluye la divisoria de la península de Barbanza que desde Ribeira se extiende hasta la depresión meridiana. En el muy próximo lugar de Vilar (Ames), en plena depresión meridiana, apareció un ara votiva dedicada a Pietas por un soldado de la Legio VII Gemina.


La península del Barbanza posee también un importante conjunto epigráfico constituido por tres aras votivas y cuatro estelas funerarias, así como la villa romana de Portosín. El acceso a esta península se haría con probabilidad a través de un camino de penillanura a lo largo y desde el cual se accedería a la costa a a través de los interfluvios.


 1. - Ara votiva de granito. Vilar, Ames. Pietati / Iunius / flaccus / veteranu(s) / legionis VII G (eminae) / v(otum), s(olvit), l(ivens), m(erito).


2. -Estela funeraria de Granito. Barro, Noia. Dis M(anibus) / Mo(numentum) po( suit) / Flori / na m( atri).


3. - Ara votiva de granito. San Pedro de Baroña, Porto do Son. Dian( a)e / Venat / rici ar( am) / po( suerunt) Ur( sus) / et Faus- / tinus / ex pr(aecepto) / Victori- / s pro s- / a( alute) sua.


4. - Ara votiva de granito. Monte Dordo, Porto do Son. Au- / su( a) Ruf( i) / na d(e) An / ufeson(-) / a(ram p(osuit).


 5. - Placa funeraria, Queiruga, Porto do Son. C( aius) Attius Attianus / Rufinus Seilienses / ann(orum) XXII h( ic), s( itus) e(st) Attius Rufus et Sa / binula mater fec( erunt).


 6. Estela funeraria de granito. Santa Mª de Olveira, Ribeira. D(is) M(anibus) tit / ul(um) ARE / M pos(uit) / A V T.


 7. Estela funeraria. Bretal, Santa María de Olveira, Ribeira. -perdida- C. Santa María de Anxeríz: Es un punto clave para el tránsito natural, pues, aquí confluyen varias divisorias de aguas con diversas direcciones que aveces se bifurcan permitiendo la cobertura de sectores de territorio mas amplios.


 C.1. Anxeriz - Laxe:


 La primera, es la que en dirección oeste, se dirige a Laxe, donde se localizó la inscripción votiva de Santa María Serantes. Al otro lado de la divisoria se encontró, en Tines, la estela funeraria de Vimianzo. Esta divisoria recogería a su paso el ara votiva de Torres de Nogueira.


1. - Ara votiva de granito, Torres de Nogueira, Coristanco. Coso / Oenae- / go / G( aius) Iul( ius) / Nepos / ex vot( o).


2. -Inscripción votiva, Santa María de Serantes, Laxe. Coso / Calaeu- / nio P(---) S(---) e(x) v(oto).


3. Estela funeraria. Tines, Vimianzo. Victori / nus in pace / annoru- /m CXX


C.2. Anxeriz - Fisterra :


Desde Anxeriz, discurriendo por la cabecera del río Xallas, recogería las estelas funerarias de Vilamaior, Castriz, Santa Sabina, Cícere, y Brandomil, donde la divisoria se bifurca, dirigiéndose una a Moraime donde se localiza una villa romana, y otra a Fisterra donde se encontró un ara votiva. En las estribaciones de esta divisoria se encontraría la encrucijada de caminos de Santa Comba donde se ha localizado un miliario y una estela funeraria.


A este lugar llegarían los caminos de Moraime, Fisterra, Outes, Portomouro y Anxeriz.


1. Estela Funeraria. Santa María de Vilamaior, Santa Comba. D(is) M( anibus) s(acrum) / M(---) Firm- / LX P( osuit) M(---) / Creticus.


2. Estela funeraria. Boimente, Castriz, Santa Comba. D( is) M( anibus) s( acrum) / Saturn / ina an- n(n) orum / XXXVI.


3. Estela funeraria de granito. Santa Sabina, Busto, Santa Comba. D(is) M(anibus) s(acrum) / Marcius Faus( tus) / an( norum) LXVII et / Cant( ia) Karia / an( norum) LV Ant( onius) / Modestus / parentibus / pientíssimus.


4. Estela funeraria de Granito. Cícere, Santa Comba. Caeleo Cadro- / iolonis f( ilius) Cilen- / us (castello) Berisamo / an( norum) LX et Caesa- / rus Caelonis / f( ilius) an(norum) XV / h(ic) s(iti) s(unt).


 5. Estela funeraria de Santa Comba. M(onumentum) / Appius G- / emellus / anno( rum) LX / H(ic) s( itus) est fac( iendum) / curavit S(---) Fe- / sta m( arito) suo / et F( illi) Ap( pius) Flacc- / us Ap( pi-) Gemel(l-).


6. Ara votiva de granito. Brandomil, Zas. Coso M(arcus) / Vegetia /nus Fus- / cus v( otum) s( olvit).


 7. Ara votiva de granito. Brandomil, Zas. Fortun- /ae M( arcus) Se(---) / Agaton / ex v( oto).


 8. Ara votiva de granito. Brandomil, Zas. Laribus /Vialibus /Denton- / ius Vere- /cundus / v (otum) s( olvit) l( ibens) a(nimo).


9. Inscripción funeraria. Brandomil, Zas. D( is) M( anibus) s( acrum) Fabricius / Saturninus / an( norum) XV hic s( itus) est.


10. Placa funeraria de granito. Brandomil, Zas. D( is) M( anibus) S( acrum) / Domit ( i) a( e) / Pus( i) nca(e) / an( orum) XXX / Val(erius) Daduc- / hus ux( ori) me( ritissimae).


11. Estela funeraria de granito. Brandomil, Zas. Di( s) M( anibus) s( acrum) / p( osuit) M( ater?) - /na Ma / ximo a- /nnoru- / m LIII.


12. Ara votiva de granito. Sardiñeiro, Fisterra. Matri de- / um s(acrum) / et Val(---) e(x) / voto.


C.3. Anxeriz - Negreira.


 Una nueva divisoria de agua surge desde Anxeriz y se dirige hacia el Sur, paralela a la cuenca oeste del río Dubra. En la zona de Logrosa, Negreira y A Baña, se registran seis estelas funerarias y dos aras votivas de las cuales dos están dedicadas a Coso y una Júpiter. Toda este franja de territorio sería accesible tanto desde aquí, como a través del puente portomouro, cuya proximidad podría explicar la alta actividad epigráfica del conjunto de Logrosa-Negreira constituido por tres aras votivas y dos estelas funerarias, y Lañas, donde se concentrarían tres estelas funerarias. Finalmente, a escasos kilómetros de Portomouro se localizaría la estela funeraria de Troitosende.


 1. Ara votiva de granito. Santa Eulalia de Logrosa. Coso do- / mino Ae - / b(ura) Ati (filia) Cil(ena) / ex vo- / to p( osuit).


2. Ara votiva de granito. Santa Eulalia de Logrosa. I( ovi) O( ptimo) M(aximo) / a(ram) p( osuit) s(ua) p( ecunia) / S(---) M(---).


3. Ara votiva de granito. Santa Eulalia de Logrosa. Iovi / Op (timo) Ma( ximo) / Ma(---).


 4. Estela funeraria de Granito. Santa Eulalia de Logrosa. D(is) M(ani) b(us) / Aureli(us) / Aurel- / ianus / ann / orum / XXXVI.


5. Fragmento de Inscripción perdido. Vilachán, Negreira (---) AS / (---) SA / (---) NO / (---) M / (---).


 6. Placa funeraria de granito. O Castro, Santa Eulalia de Lañas, Negreira. M(arcus) Quin(tius) / Doq (virus) ann(orum) / LXX h(ic) s(itus) est s(it) / t(ibi) t(erra) l(evis)C(aius) Q(uintus).


7. Placa funeraria de Granito. O Castro, Santa Eulalia de Lañas, A Baña. Ma(---) Carae / f( ili) an(norum) XIV H(ic) s(it) / est s(it) t(ibi) t(erra) le(vis) / C(---) / Luc(i) us f(ecit).


8. Estela funeraria de granito. Santa Eulalia de Lañas, A Baña. D(is) Ma( nibus) / Fe .


 9. Estela de granito. Vilacoba, Troitosende, A Baña. DI(s) M(anibus) s( acrum) / Pos( u)i(t) Co(---) / Fronto(ni) / an( norum) XXX- / XIIII


 C.4. Anxeriz- Outes.


Desde el mismo interfluvio que lleva a A Baña, se bifurca otro hasta a Serra de Outes, donde se encontrarían los epígrafes funerarios de Chacín, Entíns y Cando.


 1. Estela funeraria de granito. Chacín, Pino do val. D(is) Ma( nibus) / Aure- / lian( u) s / an(n)o(rum)


2. Estela votiva de granito, San Ourente de Entíns, Outes. XVI / CTOR / Aram / VICTO / PRVO


 3. Estela funeraria de granito. San Tirso de Cando, Outes. D(is M(anibus) ti(tulum) pos( uit) / Victoria- /n(n)o(rum) LXV / Faustina p (atri).


D . San Xoán de Carballo.


Unos kilómetros al norte del lugar donde se establece GLANDIMIRO, en Laracha, surge una divisoria de aguas que pasa por Buño, y desde aqui llega a Cores, donde aparecieron dos aras votivas, cerca de Malpica.


1 Ara votiva de granito. Cores, Ponteceso. I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / (castelum) Au / iliob- / ris pr(o) s(alute).


2. Ara votiva de granito. Cores, Ponteceso. Genio / Caste- / lli Bl / oena / Sabin- / i (filia) v (otum) l(ibens) s(olvit).


E.San Martiño de Cerceda


Existen tres zonas de fricción entre la divisoria del Golfo Artabro y otras divisorias de carácter secundario que se dirigen al mar: La que desde San Martiño de Cerceda llega a A Coruña, y la que desde Curtis- estación, llega a Temple y Meirás. La tercera es la que parte de marco das pías hasta Pontedeume.


En San Martiño de Cerceda se configura un interfluvio entre los ríos Arteixo, Anllons y Mero que proviniente de Mesón do vento llega a la ciudad de A Coruña ,en donde se han localizado ocho inscripciones de las cuales tres son votivas, tres funerarias y dos imperiales. El camino, propiamente dicho, que parte de Mesón do Vento, iría a media ladera, y no por su cresta, para llegar a Coruña, quizás, por el camino que el padre Sarmiento realizaba en el siglo XVIII, localizado mas al oeste de la actual carretera nacional 550 , que pasaría por San Román das Encrobas, San Andrés de Meirama, San Pedro de Ledoño, San Esteban de Culleredo, A Hermida Vilaboa y Cordeda , y al faro romano de A Coruña


En Coruña, su puerto y su faro manifiestan además una estrecha relación viaria con el campamento romano de Cidadela..


Otra vía romana llegaría al lado derecho de la desembocadura del río Mero, a Temple, procedente de Betanzos y Cidadela, apoyada en la divisoria que se extiende desde Santa María de Lourdes y Curtis - estación, a Temple y Meirás .


 1. Inscripción votiva. Torre de Hércules. Marti / Aug( usto) sacr( um) / G( aius) Sevius / Lupus / architectus / Aeminiensis Lusitanus ex vo( to).


2. Ara votiva de granito. Iglesia de Santiago. Fort- / unae / Iulius / Plato / ex vo( to)


3. Ara votiva de granito. Iglesia de Santiago. Neptuno / sacru m / pro salute / Augustor( um) / nostror( um) / Glaucus / Caesar( um) n( ostrorum) / s(ervus) titul (um) ex voto.


4. Pedestal de granito. Iglesia de Santiago. Imp( eratori) Caesari / M( arco) Aurelio / Antonino / Aug( usto) / Reginus verna / Augustorum / ex actor ex voto.


5. Pedestal de granito. Iglesia de Santiago. Imp( eratori) Caesari / L( ucio) Aurelio Vero / Augusto / Reginus verna / Augustorum / ex actor ex voto.


 6. Placa funeraria de granito. Paseo da dársena. D( is) M( anibus) G (aio) Arruntio Sere- / no an( norum) LX Flaccini- / a Severa marito pientíssimo.


 7. Placa funeraria de granito. Muralla de A Coruña D( is) M( anibus) s( acrum) / Maternae / Patruini (filiae) an( norum) / LII Maternus / et valentina m( atri) / h( ic) s( ita) e( st).


 8. Placa funeraria de granito. Capilla del Hospital militar. Aretis f( ili) / an( orum)n LXXX / h( ic) s( it) est.


F. Santa María de Lourdes


Desde Curtis y Teixeiro sale un camino natural, de caracter secundario con respecto a la vía principal, que pasaría por San Mamede de Bragad, San Pedro de Filgueira da Barranca, Santa Cruz de Mondoi, Betanzos y Meirás, y que recogería los epígrafes de Aranga, Oza de los Ríos, y Betanzos, bifurcándose posteriormente hacia Temple y Meirás, donde se han encontrado sendas estelas funerarias.


Entre esta vía secundaria, y la anterior, que partiría de San Martiño de Cerceda, quedaría enmarcado el valle fluvial del río Mero.


1. Ara Votiva. San Vicente de Fervenzas, Aranga. R(ufius) Bassi / anus v- otum Iovi / l( ibens) a( nimo) s( olvit).


2. Estela funeraria de granito. Mazarelas, Oza de los Ríos. D( is) M( anibus) s( acrum) / Primiano / Vitales an( norum) / LXXV tetulu( m) (sic) / filio suo feci(t).


3. Ara votiva de granito. San Paio de Vilacoba. Betanzos. I( ovi) --- / A --- / PE ex / voto


 4. Inscripción funeraria perdida. Santa Mª del Temple. D( is) M( anibus) s( acrum) C( aio) Iul( io) Severo / an( orum) XLVII / Iulia Severa / marito / pientíssimo.


 5. Ara votiva de granito. San Martín de Meirás, Sada. Coso V- / davini- / ago / Q( uintus) V( ---) C( ---) / ex voto.


G. Cidadela-As pías Un último camino natural saldría del marco de as pías, y llegaría a Pontedeume y Mugardos donde se localizan las villas romanas de Noville y Centroña y la estela funeraria de San Pedro de Vilar.


1. Estela funeraria. San Pedro de Vilar, Pontedeume. D(is) M(anibus) S(acrum) / Apro / ann- / orum


 4. LA VIA XIX Y LA VÍA IRIA- SOBRADO


 Las vías XIX y XX se caracterizan por tener, según el Itinerario Antonino, gran parte de su trazado común realizando las mismas mansiones entre BRÁCARA AUGUSTA, punto de partida y la mansión AQUIS CELENIS.


Esto es lo que señala el Itinerario Antonino. Según él, una de las vías se encargaría de comunicar el extenso sector marítimo de Gallaecia, mientras la otra, en contraposición a la primera y a tenor del número de millas que se señalan a LUCUS AUGUSTI, tomaría un camino mucho mas directo. Al tramo viario comprendido entre las localidades de Caldas de Reis y Lugo le corresponden las mansiones de PRIA, ASSECONIA, BREVIS, MARCIE y LUCUS AUGUSTI.


Tradicionalmente se considera a la vía XIX como aquella que desde la mansión AQUIS CELENIS sube por la depresión meridiana, atraviesa el río Ulla en Pontecesures y establece su mansión PRIA en Iria. Esta hipótesis surge por el empeño, de la mayoría de los autores, de identificar el lugar Iria con la mansión PRIA de la vía XIX. Desde Iria se hace llegar la vía a Santiago de Compostela en donde se sitúa la mansión ASSECONIA.


La aparición de epigrafía en el camino que desde Santiago se dirige a Boimorto ha hecho que diversos autores la hagan ascender por esta divisoria hasta Sobrado, Friol donde se situa la mansión PONTE NARTIE y Lugo.


 Nueva hipótesis


Partimos de la base de que la vía XX utiliza la depresión meridiana y realiza la cobertura marítima del territorio del modo anteriormente expuesto. Si admitimos la posibilidad de que la vía per loca marítima realizara la cobertura litoral de Gallaecia desde su límite interior necesariamente surgen preguntas como estas: ¿Si la vía XX es la que sube hacia el norte, qué necesidad hay de que otra vía militar lo haga dejando sin cubrir la cuenca sur del río Ulla donde existen multitud de epigráfes que siguiendo una línea unirían las localidades de Caldas de Reis y Lugo?, o.¿Si la vía XIX se interna en el territorio en AQUIS CELENIS que vía es la que cubre el trayecto Iria-Sobrado?,


VÍA IRIA- SOBRADO


Tradicionalmente se considera a la vía que une las localidades de Iria y Sobrado como el trazado de la vía XIX. Esta hipótesis surge por el empeño de la mayoría de los autores de identificar el lugar de Iria con la mansión PRIA de la vía XIX. Pero si la vía XIX no atravesaba el río Ulla, sino que se iba a Lugo paralelo a este río desde Caldas hasta Monterroso y desde allí a Lugo, la vía romana que une las localidades de Padrón y Sobrado sería un importantísimo ramal secundario que desde Iria y por por Carcacía, Herbón y Reyes, llegaría a Pontevea, en donde tomaría dirección a San Fiz de Sales donde se localizó un miliario del siglo I dedicado al emperador Calígula. El camino seguiría por Sergude desde donde, bordeando el pico Sacro y sin pasar por Santiago, se continuaría hasta Lavacolla y desde allí a Castrofeito, Pontepuñide, Gonzar y Boimorto para, enlazando con Sobrado y Cidadela, conectar con la per loca marítima en el entorno de esta última localidad. Esta vía permitiría transportar productos desde el punto de ruptura de carga de Padrón-Iria hasta Sobrado por el camino mas corto, sirviéndose del interfluvio Ulla -Tambre. El enclave viario romano de Santiago, tipo vicus, situado al pié de un castro del pueblo de los Caporos del que tomaría su nombre estaría por, medio de vías , perfectamente comunicado gracias a su excelente ubicación geográfica.


La cuestión de Iria


Según esta hipótesis la vía per loca marítima no pasaba por allí, es decir no atravesaba el río Ulla en Pontecesures sino que lo haría en Pontevea varios kilómetros río arriba . Tampoco la vía XIX lo haría porque ya que -como parece desprenderse del Itinerario Antonino- ambas se separan en AQUIS CELENIS. Pero si se decartan las vías XIX y XX del Itinerario Antonino, ¿que vía pasaba por Iria?. Se trataría de un importante ramal secundario que vendría de la península de Barbanza, es decir, canalizaría el tráfico viario procedente del importante sector terrestre que se adentra en el Océano Atlántico entre las localidades de Noia y Rianxo. El sentido viario en el lugar de Iria debería ser entendido en época romana dirección oeste- este, desde Rois a Padrón-Iria, y desde aquí bien a Pontevea, bien hacia Luou, para empalmar aquí bien con la vía XX bien con el camino a Santiago. El flujo Iria - Santiago que todos conocemos sería desarrollado posteriormente, cuando otras necesidades surgidas con probabilidad tras el renacimiento del núcleo de Santiago en siglo IX lo hicieran imprescindible, es decir, nacerían así nuevos caminos al servicio de una nueva realidad producto de 800 años de distancia en el tiempo.


CONCLUSIÓN:


Con este trabajo pretende formularse una nueva hipótesis de trazado para la vía XX per loca marítima en la provincia de A Coruña. La diversidad de hipótesis existentes, hacen necesario una revisión de este tema. El concepto de Galicia costera debe ser matizado con las connotaciones de litoral e interior que hacen referencia a dos realidades geográficas contiguas. La existencia de dos tipos de costa, una mas interior que la otra, es la que nos permite perfilar el diseño viario romano de la franja occidental y noroccidental de Galicia, es decir, de la Callaecia marítima. Con la denominación de vía per loca marítima no debe presumirse un recorrido litoral, viable quizás en un territorio menos abrupto que el gallego continente de 1300 km de costa, sino otro . Es importante percibir que la influencia del mar penetra bastantes kilómetros en el territorio, hasta que es delimitada por unas fronteras naturales. Tanto la depresión meridiana como, la divisoria sur delos ríos Mero y Mandeo, se presentan retraídas y elevadas, actuando como frontera entre litoral e interior. Es por el límite interior de la Galicia costera por donde se trazaría la recta para diseñar la vía principal. En la mansión GLANDIMIRO se establecería el punto de inflexión, hacia Lugo. Este diseño permite observar el conjunto de los hallazgos epigráficos, y de los diversos yacimientos romanos de la provincia de A Coruña desde otra perspectiva. Así, se aprecia que éstos se extienden a lo largo de las líneas divisorias de aguas, bien sobre sus superficies arrasadas, bien en sus estribaciones, tanto a lo largo como a partir de la vía principal de tránsito. A partir de esta ruta natural de desplazamiento, se tenderían las vías secundarias, que terminarían en el mar, facilitando el acercamiento de la costa al interior, de sus materias primas, de sus manufacturas, y contribuyendo a la integración de este territorio a través de su comunicación viaria. A su vez ésta sólo se hace posible a través del tránsito por las mesetas e interfluvios. unas veces afrontándolos desde sus cumbres arrasadas, otras, a media ladera, circunvalándolos, como parece suceder en la península do Barbanza, donde los epígrafes parecen señalar un camino de menor altura. Los destinos finales de estas vías secundarias apoyadas en sus respectivos interfluvios, serían de sur a norte Rianxo, Ribeira, Outes, Fisterra, Moraime, y Laxe. y de oeste a este Malpica, A Coruña, Sada, Meirás y Pontedeume. En todos estos destinos del tránsito litoral natural, se localizan bien villas, bien hallazgos epigráficos de diversa índole que servirían como indicador de presencia y por lo tanto de tránsito en época romana. Al final de este trabajo se contempla la posibilidad de la existencia de un camino romano que desde Caldas llegaría a Lugo sin necesidad de cruzar el río Ulla y que podría corresponderse con la vía XIX del Itinerario Antonino. Se ha señalando a grandes rasgos su hipotético trazado viario y se ha expuesto una alternativa al tramo viario comprendido entre las localidades de Iria y Sobrado


 BIBLIOGRAFÍA


ACUÑA CASTROVIEJO, F. y CAVADA NIETO, M. (1971): “Noticias arqueológico-numismáticas del castro lupario (Rois-Brión, A Coruña).CEG XXVI, 1971, 264 - 277.


ARIAS BONET, G. (1987): Repertorio de caminos de la Hispania romana. Madrid.


BARROS SIVELO, R. (1875): Antigüedades de Galicia. Imp. Domingo Puga. A Coruña.


 BLAZQUEZ, A, e BLAZQUEZ, A. (1923): “Excavaciones y exploraciones en vías romanas”. Memoria de la Junta Superior de excavaciones y antigüedades“, 52. Madrid.


BOUZA BREY, F. (1987): Cartas, en ARIAS BONET.(1987: 33). CAAMAÑO GESTO, J.M. (1984): As vías romanas, Cadernos do Pobo Galego 3, Museo do Pobo Galego, Santiago.


CAAMAÑO GESTO, J.M. (1989): “ Estampillas de la Cohors I Celtiberorum hallada en el campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes”. Gallaecia, 11.


CAAMAÑO GESTO, J.M. (1991): ”El campamento bajoimperial romano en Hispania: El campamento de la Cohors I Celtiberorum”. Ciudad y Torre. Roma y la Ilustración en A Coruña, pp 19-22. A Coruña.


 CAAMAÑO GESTO, J.M y NAVEIRO LOPEZ , J. (1991): “Aportaciones al estudio de la red viaria romana de la provincia de A Coruña”. Finisterre, homenaje a Alberto Balil, Universidade de Santiago de Compostela, pp. 207-224.


CAAMAÑO GESTO, J.M. y CRIADO BOADO, F. (1991/2): “La medorra de Fanegas, Sobrado dos Monxes, A Coruña. Informe de la campaña de excavación de 1984”. Brigantium, 7, pp 7-89. CAAMAÑO GESTO, J. M, y MEIJIDE CAMESELLE, 1997 7 98: ” El miliario de Friol: aportac


iones al conocimiento de la vía XIX” .BMPL, VIII, VOL I, Deputación Provincial, Lugo.


CARRE ALDAO, E. (1935):, “Geografía General del Reino de Galicia”. Provincia de A Coruña. En CARRERAS CANDI, F. Vol. I, pp 267-273, Casa Editorial Alberto Martín, Barcelona.


CASADO GONZÁLEZ, G. y FRANCO MASIDE, R.M. (1997) : “O balneario romano de Carballo segundo as fontes do Arquivo do Reino de Galicia, unha excavación arqueolóxica no século XVIII”. Gallaecia, 17, pp 251-287.


CURCHIN, L. A. (1985): “Vici and Pagi in Roman Spain”. Revue des Études Anciennes 87, pp. 330-332.


 ESTEFANIA ALVAREZ, M. D. N. (1960): “Vías romanas de Galicia”. Zephyrus XI: pp. 5-103.


FERREIRA PRIEGUE, E. (1988): Los caminos medievales de Galicia. Boletín Auriense, anexo nº 9.


 FILGUEIRA VALVERDE, J. (1956): “La carta arqueológica de la provincia de Pontevedra”, Museo de Pontevedra. Pontevedra.


FITA, F y FERNANDEZ -GUERRA, A. (1880): Recuerdos de un viaje a Santiago de Galicia, Madrid, Imp. Lezcano y Cía.


FRADE , H., y BELEZA MOREIRA, J. (1992): “Las termas romanas de San Pedro do Sul”. ETF, serie II, Tomo V, Madrid, 1992


FRANCO MASIDE, R.M, (1999): Vías naturais e vías romanas na provincia de A Coruña” Gallaecia 19, 1999. FRANCO TABOADA, A. (1987): Los orígenes de Compostela: “Una historia dibujada”. Deputación de A Coruña, Santiago.


GARCÍA DE LA RIEGA, C. (1904): Galicia Antigua. Pontevedra, Tip. A. del Río y Micó.


GARCIA MARTINEZ, M, C. (1971): “Morfoloxía castrexa das terras de Compostela” Compostelanum XVI, pp. 213-58


GUERRA CAMPOS, J. (1982): “Exploraciones arqueológicas en torno al sepulcro del Apóstol Santiago”. Santiago de Compostela.


HAMEY, L. A. e J.A. (1990): Los Ingenieros romanos. Madrid. LÓPEZ ALSINA, F. (1986): “De Asseconia a Compostela: pervivencia de estructuras viarias antiguas en la Alta Edad Media”. Compostellanum XXXI: pp. 307-314.


LÓPEZ FERREIRO, A. (1898): Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela , I, Santiago, Imprenta y encuadernación del Seminario Conciliar Central.


LÓPEZ FERREIRO, A. (1901): Galicia Histórica . Historia de Galicia. 1991. LÓPEZ PAZ, P. (1994): Economía política de los romanos. Editorial de la Historia. Santiago.


LOSCERTALES D.G. VALDEAVELLANO, P. (1976): Tumbo de Sobrado, AHN. Madrid. LUENGO, J.M (1942): “Sepulcro romano hallado en el lugar de A Hermida, ayuntamiento de Culleredo”.BRAG, XXIII, 174 - 177.:


MORALEJO LASSO, A. (1977): “Toponimia gallega y leonesa”. Ed. Pico Sacro, Santiago.


MONTEAGUDO,L.,(1950): “ El sepulcro paleocristiano de Coiro, Laracha, A Coruña”. AEARQ XXIII, 213-224. PEÑA SANTOS, A de. (1990-1991): “Consideraciones sobre las vías romanas de la provincia de Pontevedra”. Castrelos, 3-4, pp 217-243.


PEREIRA MEANUT, G. (1991): Corpus de Inscripciones Romanas de Galicia. Consello da Cultura Galega. Santiago.


PEREZ LOSADA, F. (1992): “Hipocaustos na Galicia romana”. Gallaecia 13, pp. 129-175. RODRIGUEZ , P. (1983-4): “Grandimium” , Galicia Diplomática II.


ROMERO MASIÁ , A. e POSE MESURA, X.M. (1987): Galicia nos textos clásicos. Monografías Urxentes do Museu Arqueolóxico de San Antón. A Coruña.


ROLDAN HERVÁS, J.M. (1975): Itineraria Hispania. Fuentes antiguas para el estudio de las vías romanas de la Península Ibérica. Universidad de Valladolid / Universidad de Granada.


RODRIGO, V. e HABA, S. (1992): “Aguas Medicinales y culto a las aguas en Extremadura”. ETF. , Serie II, Hª Antigua, t. V, pp 351-82.


SA BRAVO, H. de (1984): “Caldas de Reis. Páginas históricas de la villa y de linajes de la misma y su contorno”. El Museo de Pontevedra, XXXVIII, pp. 57-84.


SAAVEDRA, E. (1863): “Discurso leido ante la Real Academia de la Historia el día 28 de diciembre de 1862”. Madrid, imp. Manuel Galiano.


SOBRINO LORENZO-RUZA, R. (1950): “Material lítico pulimentado de Lens”. Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, IV. 33, pp. 17-24.


TORRES LUNA, Mª P. de, PAZO LABRADOR, A. J., e SANTOS SOLLA, J.M (1990), Galicia, rexión de contrastes xeográficos. Universidade de Compostela. Santiago.


VALDÉS BLANCO R. (1993): “La necrópolis tardorromana de Guisande”. XXII Congreso Nacional de Arqueología Vol. II. Vigo, pp 337-342.


VAZQUEZ GÓMEZ, X.L. (1991): “ La Coruña en época romana”. Ciudad y Torre . Roma y la Ilustración en la Coruña, pp. 35-40. A Coruña. VIGO TRASANCOS, A. (1999) “Caminos de Iria Flavia : De la vía romana del Itinerario Antonino al real plantío del Obispo Malvar (1784 -1795).

1.Hemos añadido su equivalencia en kilómetros, si consideramos el valor del millia passum equivalente a 1.480 metros. . 423, 6 ITEM PER LOCA MARITIMA A 7 BRACARA ASTURICAM usque 8 AQUIS CELENIS m.p. CLXV 244 km 424, 1 VICUS CAPORUM stadia CXCV 36,0 " 2 AD DUOS PONTES stadia CL 27,7 “ 3 GLANDIMIRO stadia CLXXX 33,3 “ 4 ATRICONDO m.p. XXII 32,5 “ 5 BRIGANTIUM m.p. XXX 44,4 “ 6 CARANICO m.p. XVIII 27,6 “ 7 LUCUS AUGUSTI m.p XVII 25,6 “ 425, 1.TIMALINO m.p. XXII 32,5 “ 2 PONTE NEVIAE m.p. XII 17,7 “ 3 UTTARIS m.p. XX 44,4 “ 4 BERGIDO m.p. XVI 23,6 “ 5 ASTURICA m.p. L 74 “


2. Saavedra (1863), Fita e Fernandez Guerra (1880: 21), Barros Silvelo (1875), López Ferreiro (1898: 267), Rodriguez, P. (1883-84: 140-147; 157-58, 168-69; 174-75), García de la Riega (1904: 359-360), Blazquez (1923: 14), Carré Aldao (1935: 268-269), Monteagudo (1951: 202), Filgueira Valverde (1956: 15), Estefanía Alvarez (1960: 54-61), Moralejo (1973:193-211), Martinez Tamuxe (1975), Tranoy (1981: 216-217), Guerra (1982:65 e ss), De Sá Bravo (1984: 57-84), Arias Bonet (1987: 63).


3.La propuesta de López Ferreiro es la que sigue: “La vía desde caldas de reis (Aquis Celenis) por espacio de 3 kms, hasta Bemil, seguía por el mismo camino que la vía 19. En Bemil tomaba dirección oeste y atravesaba por entre las sierras de Xiabre al sur y la de Sinagoga al norte. Desde el agro de Mateo Conde comenzaba a descender por la vertiente que mira al Ulla, bajando al lugar de Coaxe por junto a la iglesia parroquial de San Pedro de Dimo. Entraba en la parroquia de Oeste y pasaba por los lugares de Bayuca, y de Raña. Continuaba hasta llegar a Cabreiras en donde hay un pequeño muelle sobre el Ulla, atravesaba el río en barcas e iba a dar al lugar de Bacariza. Pasaba por la parroquia de Santa Maria de asados en dirección al lugar de Marquesa y seguía a continuación por la parroquia de San Salvador de Taragoña por los lugares de Te y Burato, y atravesaba el río Beluso. Desde aquí trepa por las laderas de la sierra del Barbanza, encaminándose por los lugares de Velles de Abajo, y Velles de Arriba hasta llegar al lugar de Enseño, en la parroquia de San Andrés de Cures desde donde acometía la subida hasta el alto de Coto de Amoreiras y desde aqui bajaba por la vertiente opuesta por dos ramales, uno de los que pasa por cerca de la iglesia de Santa María de Nebra, dirigiéndose el otro a Baroña. Aquí se completan aproximadamente los 195 estadios que cita el itinerario antonino a Aquis Celenis, por lo tanto en este lugar hay que situar la estación Vico Spacorum. Desde aquí la vía tomaba dirección Norte, y seguía la línea de la costa pasando por los lugares de Cans y Pinilla en la parroquia de Nebra hasta llegar a Portosín. Siguiendo dirección Norte, pero sin abandonar la costa, atravesaba los lugares de Ornanda y Boiro en la parroquia de Miñortos hasta llegar a Taramancos en la parroquia de Boa. Desde aquí retrocede al sureste y por los lugares de Parque, Chan de Maroñas, Pociña, Portela, y Chainza en la parroquia de Obre, por el campo de Noia, por la Peña de Oro y otros lugares de la parroquia de Argalo, atravesaba el río Tallara en el sitio que hoy ocupa el puente llamado San Francisco. Se dirigía, luego, al norte por los lugares de Sueiro, Argote, y Coto Y atravesaba el río Traba y seguía por los lugares de Outomil, Calzada, y Manle. En esta zona se cumplen los 150 estadios que da el Itinerario Antonino entre Vico Spacorum y Ad duos Pontes, por lo que esta mansión se ubicaría en la parroquia de Santa María de Barro, en donde existen abundantes restos romanos. Desde aquí la vía sigue el curso del Tambre, pasando por la parroquia de Santa María de Roo, por la de Luaña, por la de Santa Maria de Viceso, por la de Ons, hasta atravesar el Tambre no lejos de la capilla de Santa María de Pontevedra, en el lugar de A Gándara entre las parroquias de Ons Y Negreira. Seguía por la parroquia de Gonte, atravesaba el territorio de Barcala y Xallas hasta San Pedro de Brandomil donde se cumplen los 180 estadios que el itinerario pone entre Ad Duos Pontes Y Glandimirum”.


4. Es muy probable que, partes de este camino existieran, pero, según nuestra hipótesis, no constituyendo la vía principal, sino una secundaria, encargada de conectar el sector norte de la península de Barbanza a la vía principal.


5.CURCHIN, L. A, 1985.


6. PTOLOMEO II, 6, 23. PLINIO, Nat. Hist., 111. CARRÉ , 1935: 271 - 272. MORALEJO, 1973: 198. BOUZA BREY, 1978: 33. ARIAS, 1987: 33, 71, 85 - 103. ROMERO / POSE, 1987: 69 - 70. PEÑA, 1990-91.


Un ramal secundario sería el encargado de facilitar el acceso al Vicus que le sirve de mansión. La vía principal tomaría como referencia la depresión meridiana para no desviarse en su dirección hacia el Norte. Los fondos arenosos de las márgenes del río Ulla y la ría que conforma, la de Padrón, desaconsejan la construcción de un puente en Pontecesures en época romana. Este debió situarse río arriba en Pontevea. La vía principal retomaría su trazado por la depresión meridiana, mientras, la mansión VICUS CAPORUM, habría que situarla, en un lugar donde existiera un núcleo de origen prerromano, y con restos arqueológicos suficientes de época romana, en el territorio de los Caporos.


LÓPEZ ALSINA: 1986.


PEREIRA: 1991.


LOPEZ FERREIRO, 1898.


CAAMAÑO / NAVEIRO 1991. Año 1626.


Los vecinos de Santo Tomé de Ames y San Mamede de Piñeiro, por obstrucción y cierre del camino real que transcurre entre los dichos lugares. A:R:G; R:A; y A:T; serie “veciños”, UI 18282/ 19 FERREIRA,1988: 136, nota 279.


“ En una real provisión de 1608 se dice que el puente portomouro sobre el río Tambre había caído totalmente, causando gran trastorno a los que tienen que pasar el río, y rodear muchas leguas en el río arriba e abaxo, ya de que él se sirve de el todo el reino de Galicia menos Mondoñedo. (Arch. Municipal de Santiago . Repartos para las obras de puentes, 1589-1608”, fol. 388 ss).”


 (LÓPEZ., 1898)


(CAAMAÑO / NAVEIRO 1991).


Estos autores ofrecen una alternativa al tramo viario diseñado por López Ferreiro en 1895, que se extiende entre GLANDIMIRO (Brandomil), y BRIGANTIUM (A Coruña).


“La vía desde Brandomil, toma dirección noroeste y pasando por Armán Y al oeste de San Xoán de Grixoa, llega a Vilar de Céltigos. De ahí dejando al oeste San Pedro de Cícere, pasa al este de Busto y se dirige hacia Arantón y por Reino, sin pasar por Santa Comba se encamina a Padreiro y por Vilardate al oeste de Castriz, pasa por Outeiro y Boaña de Abaixo, discurriendo paralela al oeste de la actual carreterera de Santa Comba a Coristanco con la que enlaza en el Km 11, antes de Salgueiras. A partir de este lugar , por una altiplanicie y en línea recta , coincide con la citada carretera hasta pasar la antigua laguna de Alcaián en que comienza el descenso a Seavia. En las cercanias de esta laguna es donde se cumplen las millas dadas por el Itinerario Antonino y por consigiente el lugar donde hay que colocar la mansión Atricondo. No obstante, quizás por falta de prospección en esta zona no se documentan restos romanos importantes, aunque sí existen varias leyendas sobre ciudades antiguas asolagadas. Desde Seavia y Baiordo llega a Coristanco en donde toma dirección noreste y casi coincidiendo con la actual carretera de Coruña a Finisterre se encamina a Carballo en donde pasaría cerca de los antiguos Baños . Desde esta población su trazado coincidiría practicamente con el de la carretera de Coruña a Fisterra y pasaría por Bértoa, Queo, Proame, Cabovilaño, y por el este de Vilaño se dirigía a Peisaco y desde aquí por el Anido y Armentón de Arriba llegaba a Arteixo, en donde existía lo mismo que en Carballo unos antigüos baños. Desde esta población por Oseiro, Pastoriza, a Silva y Ventorrillo llegaba a A Coruña en donde se cumplen las millas del Itinerario y que es el lugar donde se ubica la mansión BRIGANTIUM.


El paralelo mas cercano a esta piscina, lo encontramos en San Pedro do Sul (Portugal, distrito de Viseu), en la piscina P2, realizada en una remodelación de un edificio preexistente efectuada a finales del siglo I d.C.


(FRADE / BELEZA: 1992) 1.- 100-170 d.C: PTOLOMEO: TABLA II, CAP. 6 “GEOGRAFÍA:”:- En el gran puerto de los galaicos lucenses Flavio Brigantio 6º , 45´, 45´´ . 2.- 155-235 d.C DIÓN CASIO: “HISTORIA ROMANA”: - Entonces navegando en dirección a Brigantio, ciudad de Gallaecia, aterrorizó a sus habitantes con sus naves y como no habían visto nunca una escuadra de guerra, se rindieron”. “desde allí, navegando a lo largo de la costa hacia Brigantio, ciudad de gallaecia, los atemorizó, y sometió por el rugir de la navegación ya jamás habían visto una escuadra”(D.C. XXXV, 53).


3.- 280 d. C. ITINERARIO ANTONINO: Item per loca marítima a Brácara Astúricam usque.


 4. - 415-417 d.C. PAULO OROSIO. “HISTORIARUM ADVERSUS PAGANOS LIBRI SEPTENS”: a. " Un segundo ángulo mira al noroeste donde está situada la ciudad gallega de Brigantia, que levanta para observación del mar de Britania un altísimo faro, obra digna de recuerdo entre pocas". (Orosio 1, 2, 71- 72), b.“Hibernia, isla situada entre Britania e Hispania, se extiende desde el suroeste hasta el nordeste en una longitud considerable. Sus primeros territorios, alargados de cara al océano cantábrico, contemplan a través de un largo espacio, desde lejos, sobre todo desde el promontorio donde desemboca el río escena, y donde habitan los escenas y los velablos, la ciudad gallega de Brigantia, que se encuentra al Sudoeste de Hibernia, y que mira hacia estos en dirección noroeste (Orosio 1, 2, 80)


5.- 395-420 d.C. “NOTITIA DIGNITATUM”: -Tribunus cohortis celtiberiae Brigantiae, nunc Iulióbriga. (Not.Dig. 42, 30). FLOREZ, España Sagrada, T: XIX; Madrid p. 15. BARREIRO, 1986. 395-420 d.C. “NOTITIA DIGNITATUM”: -Tribunus cohortis celtiberiae Brigantiae, nunc Iulióbriga. Not.Dig. 42, 30. Este documento fué recuperado como fuente para la localización de Brigantia por Caamaño Gesto.(CAAMAÑO, 1991)


(LOSCERTALES, P., 1976) Año 971. In valle Faro Bregancio, villa de Orria et eclessia Sancta Eulalia iuxta Faro, et nuncupatam eam Carolio et alia eclessia de Sancte Marine . Inter Montanos et Bragantinos, villa Amberona,...in Bragantinos, villa Guntilani et Anezobre.Tumbo I , fols. 41 v.- 42 v. 971.


Et ego Sisnandus, episcopo eclesiam Sancta Eulalie qui est iuxta farum Precamtium que mihi incartarunt Florencius presbiter, et nuncupatar eam Carolio. Tumbo de Sobrado. T. I, fols. 6 r - 7 v.


s.d In terra Faro Sancti Christofori medium cum adiunctionibus suis, villa laureiro, Elvinam, villam Aguelam. In terra de Bregantinus villa Lalim et Sancti Stefani Medio. Tumbo de Sobrado, T.I , Folio 189 v. Año.


 1153. “Facio carta domnationis...de omni portático illo quod ad Burgum de Faro”. Tumbo II, fol. 13 r.


Año 1179. “De decimis totius Burgi de Faro Sancte Marie Superaddi”. Tumbo II, fol. 14 v.


Año 1188. “ illas zenias quas fecistis iuxta burgum de Faro, in rívulo qui discurrit subtus Vilambonam...per portum vidilicet qui est subtus vilambonam, et per illum comarum quod dividit inter hereditatem de Petro Labor et alias hereditates que iacent iuxta burgum, et inde vadit ad mare, ex altera parte per illam viam que exit de predicto portu et vadit contra Cordedam et per illum comarum que vadit de via illa in directum ad illo castineirum qui est in rivulo qui descendit de Cordeda et vadit ad mare, et ita concluditur terminos Zervarum “. Tumbo de Sobrado, Tumbo II , fol. 24 r. y v. 8


(BARREIRO 1986)


Año. 1199. “ in terminis de Guarguiane de voce de villa de Covas et de Quintanas per viam que unde de faro per Villarulu, et inde Sancta Eulalia de Curtis, et inde quomodo vadit ad montem de Enara”. Tumbo I fol 79 v.


“Et habet iacentia a camino Sancte Eolalia de Curtis quod vadit ad farum usque Guargiam...”


 (CAAMAÑO, gallaecia 11, 989)


 (PEREIRA, 1991)


 (LÓPEZ: 1986)


 En este lugar, encrucijada de caminos a Pontevea, Santiago y Brión, existe la capilla advocada a Nuestra Señora de los desamparados. Una curiosa fuente, adosada a ella, podría ser un pequeño miliario reutilizado.


 LOPEZ, 1898: pax. 262, nota. 2 .


 En este lugar se encuentra una pequeña capilla advocada a San Martíño, y a la orilla del camino, un cruceiro catalogado, por Castelao, como uno de los mas antiguos de Galicia. Al margen de esta consideración que puede ser arbitraria, y tratarse de un simple cruceiro popular, el fuste de este cruceiro evoca la forma de los miliarios prismáticos, el cual podría haber sido reutilizado como soporte dunha cruz en un acto, no poco común, de cristianizar piedras, muchas veces miliarias, asimiladas a culturas paganas.


 Noticias arqueológico - numismáticas del castro Lupario (Rois-Brión, A Coruña) (ACUÑA / CAVADA,1986)


Se destacan los hallazgos de Grabados rupestres, esculturas, puente y vías romanas, cerámica, monedas, medallón, y otros, de los que se realiza detallada explicación en el texto. En Xinzo (Brión), y una vez superada a ponte dos mouros o Paradela al pié del castro Lupario, en 1995 apareceron importantes cantidades de tégula en los cimientos de dos casas, así como algún basamento de columna.


1201 . Venta dunha heredade en Bugallido nostra portione ...inter ipsas vías , una per quan pergunt ad Amean, et alia per quam pergunt ad molinum ramirun Bacoon, quo modo iacet ipsa vie divise subter prenominatam viam de Bugallido.


ACS Tumbo CI, fol. CVI


(FERREIRA,1988: 137). 1085. Términos de San Salvador: ...et exit ista vila contra montem, inter prefactos términos, per suos agros de Lacuna, super via pública, per suos agros de Reboredo et inde ad términos de Boisan .... AHN, T. Toxos Outos, 3 vº.


 (FERREIRA, 1988, pax. 145, nota 308).


En Cirro apareceron restos de un hipocaustum relacionados cun asentamento rústico tipo vila.


 (PÉREZ, 1992: 134, pp. 129-174)


 En este lugar encontramos, junto al camino antiguo de Castrigo a Augas Pesadas, una capilla del siglo XVII dedicada a San Xoanciño.


 En este lugar existía hasta hace poco un pequeño puente tradicionalmenter asociado al camino real de Santiago - Fisterra, muy cerca del camino que Rosalía de Castro, en una de sus poesías, denominaba Costa do mar de ovellas


Dentro de esta parroquia de Santo Tomé de Ames, en el lugar de Vilar, aparececió un ara votiva dedicada a Pietas por un soldado da Legio VII Gemina


 (PEREIRA C.I.R.G.1991).


En la misma parroquia, concretamente en Portomenlle, situado en la divisoria de auga que hace de linde con la contigua de San Paio de Lens, apareció una moneda romana del siglo II, y un probable miliario anepígrafe. Ara votiva de Granito. Pietati/Iunius/flaccus/veteranu(s)/legionis VII G(eminae)/v(otum) s(olvit) l(ivens) m(erito).Hallada en el lugar d eVilar, concello de Ames. (Pereira Menaut, 1991). En este lugar se encuentra la capilla de nuestra señora de Barouta, mas conocida como capilla de San Amaro, así como un cruceiro de capilla, único del concello de Ames, y datado en la segunda mitad del siglo XVII. GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio, Voz de Galicia, 12 Febrero 1998. En este lugar se halla la capilla advocada a María Magdalena, junto a una fuente, que los lugareños denominan a fonte Santa. 1626. “ ....era camino francés como lo es ahora el de la puente Portomouro, fol. 26v. (Arquivo do Reino de Galicia , Real Audiencia e Audiencia Territorial, serie “veciños”, UI 18282/ 19 1122. Límites del coto de San Ciprian de Colis -actual Vilabade-: “ Super Avellaneda et per viam públicam bergantinis usque transversa de Rebordelos et vadit ad ipsum aucterium de Lama Grueira et per ipsam veredam que venir de Sancto Iacobi et ferit in illam viam antiquam que vadit per totas terras...”Arch. Gnral de Galicia, Colección Diplomática: Galicia Histórica. (FERREIRA, 1988) 1134. Límites de Santiago de Buxán: unius lapis fixus in illa mamula deinde super montem...dividit Sanctum Petri de Avenza de Busián in illa pública vía. Item alium lapis fixus est super Fontanum Siccum similiter in illa pública vereda quod extremat...Item alium lapidem defigi mandavimus in medio itínere quod separat inter Buxiani et Nevarium. (AHN, S. Martín P. 512/ 12).(FERREIRA: 1988,135). 1124. Donación de Terra de Montaos por Privilegio de Alfonso VII:...et recta strata dirigit ad incruzelatan de super Anseríz (Santa Mariña de Anxeríz). ACS Tumbo C. fol. 113. (FERREIRA,1988: 127). (MONTEAGUDO, 1955: 300-305). (FERREIRA, 1988: 134). (MONTEAGUDO,1950): En este lugar apareció una ara votiva de granito reutilizada como base de altar na igrexa de San Pedro de Soandres hasta 1909. Actualmente se encuentra en el Museo de la Catedral de Santiago. (PEREIRA, CIRG: 1991) (VALDÉS : 1993) Año. 1483. Bruma, apeo de Bens que posee el Hospital vello en Bruma. AHU, F.univ, serie Hª.”, Libros A-76, nº. 79. Año. 1190.“...et habet Iacentia a camino Sancta Eulalia de Curtis quod vadit ad farum usque Guargian.”. Tumbo de Sobrado. Tumbo de SobradoT.I fol 78 v.. 995. ”quam eclessia vocabulo Sancte Eulalia virgen, que est sita en villa iacente territorio Curtis”. Tumbo de Sobrado, T. I, 56 r - 58 r. s.d. “..Hec sunt terminos de villa Sancti, id est per petra maosindi et inde Anguilón de Villares et inde ad casale de Aguildo, quomodo perget ad fonte Dunaree, et inde ad porto Arnoso et inde ad fonte de Panizales et inde ad antiqua et inde per illa antigua Infesto et perge ad illa vallina, ed inde ad 0mamola de Paramiu et inde ad penam Muscosam et inde per illo rego de Monadelo, et inde ad porto de Iancha, et inde per veredam veteram quo modo perge ad rívulum siccum, et inde per illo rivulo per ubi intrat in rivulum siccum in Mandeo..”. Tumbo I, fol 124 r y v. Año. 1199. de vilacovas et de quintanas: “...in terminis de Guarguiane de voce de villa de Covas et de Quintanas per viam que unde de faro per Villarulu, et inde Sancta Eulalia de Curtis, et inde quomodo vadit ad montem de Enara.Tumbo I fol 79 v. Año 1100. De eclessia Cidadelie et de Curtis. “ ...et diviserunrt illas eclessias cum suis dereituris et per suos terminos, quomodo venit per ipsam veredam de Fraga de Causo et inde ad illum fontem de Axe per ipsam veredam ad querqum sancti et per illam petram longam de apreciatorio per illum amenalem inter ambas aquas in prono, quomodo intrat in aqua de Sub carrale et vadit in prono, ad ipsum portum qui venit de Leolfi et vadit per ipsam Lucentiam, et vadit per medium de ipsis bauzis per medium ipsius castri de Sendani in directo Mammona maior ad ilum portum de equas et vadit ad Infesto per illas leiras de Salgarios, et vadit ad Petrozelas et torna per ipsa vereda Infesto ad illas Lamas et Petram Corzal quomodo intrat in aquam de Portecelo, et intrat in Mandeo “. Tumbo de Sobrado, Tomo I fol. 59 r y v. :s.d “..ripa de Mandeu per valle Traversu super pontem petrinam”...Tumbo de Sobrado.T. I , fols 124v. 125 r. CAAMAÑO / MEIJIDE, 1997 / 98: 17. Este camino, que sería la vía secundaria Mesón do Vento - A Coruña, pasaría por Hervés, puente Lago, sobre el río Barcés, valle de Barcia, puente de Ribeira. en el camino de Meirama. (“El camino del Padre Sarmiento y el camino Real de A Coruña a Santiago”: Fernando Urgorri y Lucindo Fambiella, El Ideal Gallego, Domingo 13 de Agosto, de 1989.pags 6 - 8). (LUENGO, 1942) Año.1188.“ illas zenias quas fecistis iuxta burgum de Faro, in rívulo qui discurrit subtus Vilambonam...per portum vidilicet qui est subtus vilambonam, et per illum comarum quod dividit inter hereditatem de Petro Labor et alias hereditates que iacent iuxta burgum, et inde vadit ad mare, ex altera parte per illam viam que exit de predicto portu et vadit contra Cordedam et per illum comarum que vadit de via illa in directum ad illo castineirum qui est in rivulo qui descendit de Cordeda et vadit ad mare, et ita concluditur terminos Zervarum “. Tumbo de Sobrado, Tumbo II , fol. 24 r. y v. “... al camino transversal de Tui a Santiago ... El estudio del ingeniero fue hecho, como sabemos, con todo rigor, proponiendo para él Amphoux dos rutas posibles y alternativas, bien por el cauce tradicional del camino viejo,que pasaba por Iria, Padrón y Caldas hasta Pontevedra, o por el contrario cruzando por el interior, por el “ponte Bea”, hasta llegar a la misma ciudad. En su opinión esta ruta era la mas aconsejable por ser la distancia menor entre los dos núcleos, mas económico su trazado y tecnicamente también la mas lógica...(VIGO: 1999, 69) En el concello de Rois, en el lugar de San Pedro de Herbogo, se han encontrado dos aras votivas, una dedicada a Júpiter, la otra a Erbo Erbieco.


 1. Inscripción votiva desaparecida. San Pedro de Herbogo Iovi / Optimo /m(aximo) Ara votiva de granito


2. Ara votiva de granito. San Pedro de Herbogo. Erbo Erbie- /co I(---) S(--- ) E(---) / ex vot- / o p(osuit) l(ibens) a(nimo)


Comentarios

Tijera Pulsa este icono si opinas que la información está fuera de lugar, no tiene rigor o es de nulo interés.
Tu único clic no la borarrá, pero contribuirá a que la sabiduría del grupo pueda funcionar correctamente.


  1. #51 coso 07 de mar. 2007

    Yo prefiero un Brigantium Flavium más recogido hacia el interior pero al mismo tiempo costero,en el hermoso valle de Bergantiños obviamente(¡por qué la gente se empeña en no relacionar Brigantium con Bergantiños!),regado por el plácido discurrir del río Vir ,hoy se llamaría río Ber o Ver y no Anllóns,con la presencia de baños termales próximos y situado en la aglomeración poblacional natural de la comarca que constituyen los núcleos de Golmar,Torás,Lendo,Lemaio,Lestón,Vilaño donde apareció un miliario de la vía XX y Cabovilaño.Encrucijada de vías romanas como se podía esperar de un núcleo de cierta entidad y como atestigua la toponimia cercana como Brea en Golmar,Brea en Chamín,sería ésta lógicamente la que conduciría a A Coruña,Brea en Soandres o Brea en Carballo.Nos encontramos en uno de los pocos núcleos de la provincia de A Coruña del que salen cinco ramales viarios.Eso es un dato

  2. #52 pérola 07 de mar. 2007

    Si crees que es medieval, lo acepto, muéstrame una vía tan antigua por Brandomil...en documentación medieval. referencias importantes... no chuminadas de cuatro caminos corte inglés y esas cosas..

  3. #53 pérola 08 de mar. 2007

    LARES VIAIS E VÍAS ROMANAS NA PROVINCIA DE A CORUÑA.

    Por Rosa María Franco Maside.

    Résumé;

    La récente de deux autels romains dédiés aux Lares Viais à Cerceda, provincie de A Coruña, augmentent la notable quantité d´autels dídiés dans le Conventus Lucensis de l´ancienne Gallaecia. A partir de cette découverte nous prétendons réaliser une étude sur les voies romaines dans cette aire térritoriale, à travérs de L´information que donne la microtopomie, étant danné quíl es posible que les autels coíncidente avec le tracé de la voie romaine per loca marítima et pourraient insirnuer la présence d´une mansion, ATRICONDO, aux alentours de deux-ci.

    PALABRAS CLAVE: Lares Viais, roman roads, per loca marítima, Galician roman, San Román das Encrobas, Cerceda, A Coruña.


    Lares Viais en San Román das Encrobas (Cerceda, A Coruña).

    A contínua ampliación da central térmica de San Román das Encrobas fendeu un día a casa retoral e parroquial da contígua parroquia de San Román das Encrobas debido a que un día a terra cedeu baixo seus pes. Acordouse entón trasladala a un lugar próximo chamado Pontoxo e procedeuse ao desmonte do templo e a intervención arqueolóxica da necrópole. Foi durante este proceso de desmantelamento cando se localizaron dúas aras, unha reutilizada como material de construcción no interior do templo, outra, a quince metros da anterior, calzando un poste do tendido telefónico cercano. Deducimos, a partir dos restos que ambalasdúas proceden do mesmo lugar. Xa que nos niveis inferiores do xacemento excavado foi localizada unha tumba realizada a base de tegulae que contextualizaría o achádego das duas aras votivas. Esta afirmación avalaríase tanto polo uso de tegulae na construcción do enterramento coma pola cronoloxía normalmente aceptada para as adicaciones aos Lares Viais, tan características deste século, ás que se refieren as dúas inscripcións votivas. (Fotografías nº 1 e 2)

    ARA Nº 1

    Dimensiones: 16 x 16 x 29´5 cm.

    Texto:

    LAR(ibus) QV
    INTUS
    [Votum Solvit] (línea borrada)

    Comentario:
    Non está completa, conserva a cornisa e a parte superior do campo epigráfico, perdéndose a porción inferior do mesmo e a base da ara. Do texto conservado podemos apreciar como na primeira liña soluciónase a advocación aos Lares mediante un doble nexo pouco frecuente. Aparece unha letra A, moi clara, cunha prolongación no seu trazo inferior dereito, cara a dereita, que proporciona a letra L, e polo tanto, o primeiro nexo; en segundo lugar, un pequeño círculo adosado á parte superior da la letra A, no seu lado dereito, daríanos a letra R e o segundo nexo. Como resultado obtendríamos a palabra LAR, fórmula abreviada da advocación Laribus Vialibus. A continuación e na mesma líña teríamos as duas primeiras letras do nombre do adicante QVINTUS, situándose as cinco letras restantes na segunda. Cabe supoñer que unha tercera líña contuvera a fórmula Votum Solvit pero, debido a fragmentación da ara, o texto perdeuse.

    ARA Nº 2

    Dimensiones: 15 x 15 x 28 cm.
    .
    Texto:

    L(aribus)VI(alibus)
    V(otum) S(olvit)

    Comentario:
    A inscripción moi abreviada desenvólvese en dúas líñas, e ten a primera dúas posibles lecturas, sendo as letras que se aprecian LVI. As letras L y V aluden claramente a Laribus e Vialibus mentras que, da terceira letra só se aprecia un trazo vertical único, pois o borde da ara está deteriorado, pero parece un I. A primeira lectura considera a letra I como parte integrante da fórmula abreviada de Viais. A segunda lectura considera as dúas primeiras letras, L y V, como as que se refieren aos Lares Viais mentras que o I, ou outra letra, posto que o borde dereito da ara está deteriorado, sería a abreviatura do nome do adicante. Inclinámonos pola primeira solución e tería como consecuencia a omisión, ainda que pouco frecuente, do nome do adicante. Na segunda líña as letras V y S aluden as palabras Votum Solvit respectivamente.
    Unha das aras presenta na zona superior os tres foculi característicos das aras adicadas aos Lares Viais e a outra amosa indicios manifiestos da sua existencia, pero debido á fractura da cornisa están practicamente perdidos.

    LARES VIAIS EN GALLAECIA.
    Tan só coñecíamos a existencia de tres aras votivas adicadas a estes deuses dos camiños na provincia de A Coruña. Unha delas foi localizada en torno a 1885 e reutilizada como material de construcción na casa retoral do cura párroco da igrexa de San Pedro de Brandomil e consérvase no Museo da Catedral de Santiago (CIRG I, 41). As outras dúas aras proceden de Castrofeito (O Pino) e foron localizadas en 1974 na leira de Agra do lugar de Porto (CIRG, 57, 58) e actualmente permanecen expostas no claustro da facultade de Historia en Santiago de Compostela. Con estas dúas novas aras, localizadas agora en San Román das Encrobas, suman un total de cinco as inventariadas na actual provincia de A Coruña.
    Na provincia de Pontevedra encontramos cinco aras con inscripción adicada aos Lares Viais, en Caldas de Reis, San Xulián de Requeixo (Pontecesures), Catoira (Valga), Adro Vello (Ogrove), Grava (Silleda) e posiblemente tamén en Camba (Rodeiro) (CIRG II, 75, 101, 109, 117, 121 e quizais a 89).
    Na provincia de Lugo coñecemos sete inscripcións, localizadas en Santiago de Belesar (Chantada), Arcos (Pol), Penarrubia (Baralla), dúas apareceron en San Vicente de Castillós (Ferreira de Pantón), outra en San Pedro de Buriz (Guitiríz) e por último unha en Santa Cruz de Parga (Guitiríz) (ARIAS/ LE ROUX/ TRANOY 1979, pp 82 e ss, nºs 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66).
    Na actual provincia de Ourense temos catro inscripcións a de Santa María de Temes, (Carballedo), a de Cornoaces (Ourense), ambas situadas á esquerda do río Miño, en torno a sua cofluencia co río Sil. As outras dúas aparecen na marxen Sur do río Sil, unha en Santa María de Trives, outra máis ó sur, en Fontefría, perto de Laza.
    En actual terrritorio portugués coñecemos, tan só, dúas adicacións en Bracara.
    En Asturias coñecemos catro inscripcións: dúas apareceron en Santiago de Tuña (Tineo) (MANZANARES 1986), outra en Los Chongos, Comba (Allende) (GARCÍA 1982), todas, no límite occidental do convento e polo tanto moi perto do Lucensis. A número catro, apareceu en Asturias central concretamente en Lugo de la Llanera, onde parece se situou a mansión Lucus Asturum. (CID 1992).

    A MANSIÓN ATRICONDO E O CONCELLO DE CERCEDA.
    Tranoy sinala que o culto aos “Lares Viais” foi difundido a traverso dos grandes roteiros de comunicación e utilizado polo exército romano como aglutinador das forzas relixiosas locais en Gallaecia. Acadou tal envergadura este culto que foi capaz de erixirse, xunto con Xúpiter, nun dos dous piares sobre os que Roma inculcou (TRANOY 1975, 324) a sua relixión ás persoas que habitaban a recén nacida Gallaecia (PEREIRA 1996, 244).
    Nun traballo precedente apontamos a posibilidade do paso da vía romana per loca marítima polo concello de Cerceda e situamos a mansión ATRICONDO no entorno de Mesón do Vento. A aparición de dúas aras adicadas aos Lares Viais en San Román das Encrobas e a escasos kilómetros do lugar, ven redundar nesta idea e pensamos argumenta máis ésta, en apariencia, aventurada hipótese. Nesta área, todavía non exactamente concreta, no límite dos Concellos de Cerceda e Ordes, no Mesón do Vento, ou pode que máis perto destas aras, nas Encrobas, ou quizáis en Cerceda mesmo, debería estar situada, segundo a distancia que sinala o Itinerario Antonino, unha mansión porque, se queremos chegar de GLANDIMIRO (Carballo) a LUCUS AUGUSTI nas millas indicadas, éstas cúmplense a altura de Cerceda, ou coma moito, no seu límite co concello de Ordes, en todo caso, moi perto de onde apareceron agora estas dúas aras votivas adicadas aos Lares Viais, e non no porto de A Coruña.
    Entre as mansións de GLANDIMIRO e BRIGANTIUM hai segundo esta fonte 52 m.p, equivalentes a 76´9 km. Nós identificamos a primeria con Carballo e a segunda con Cidadela, e a distancia que separa estas dúas localidades, equivale a suma das distancias proporcionadas polo Itinerario Antonino entre as dúas mansións. Na metade a -grosso modo- deste traxecto ubicaríase a mansión ATRICONDO, exactamente a XXII mp / 32´5 km da anterior GLANDIMIRUM, e a XXX mp / 44´4 km da posterior BRIGANTIUM, con probabilidade, onde a natureza o condiderara máis favorable. Tanto Cerceda como o entorno de Mesón do Vento se sitúan en cruces viarios naturais importantes, que pensamos, non deberon pasar desapercibidos para os romanos, máis se cabe, cando o itinerario viario do século III que manexamos, suxire a presencia nesta área, dunha mansión.
    O achádego destas dúas aras adicadas aos Lares Viais serviría para fundamentar máis a hipótese de traballo que propón que a través da penichaira que delimita a Galicia noroccidental polo sur, é por onde se asentaría a per loca marítima, a que funcionaría como saída natural cara á meseta, de toda franxa marítima da actual provincia de A Coruña con anterioridade ao reinado de Carlos III.
    Será no ano 1763 cando se constrúa o novo camiño que, por Guitiríz, uniriá o porto de A Coruña e o arsenal de Ferrol á metrópole da coroa, dentro dun verdadeiro Proxecto de Estado, que quedará plasmado no Real Decreto do 10 de Xuño de 1761 para hacer camiños rectos y sólidos en España que faciliten el comercio de unas provincias a otras, dando principio por las de Andalucía, Extremadura, Galicia y Valencia.(NÁRDIZ 1992, 219)
    O novo camiño Real de acceso a Galicia (GARCÍA-FUENTES, 1985) será diseñado polo francés Carlos Lemaur en consonancia coa tónica imperante na corte de Fernado VI e Carlos III que pretendía, efectuar “rutas maxestuosas” en España. Os “grandes camiños reais” serán executados a semellanza do modelo francés en voga dende 1720. Ademais deste novo camiño de acceso a Galicia dende a Meseta, emprenderáse a construcción doutros interiores, como o que conectaría a A Coruña e Fisterra, A Coruña e Tui en tres tramos, ou, A Coruña e Santiago (NÁRDIZ ORTÍZ, 1992, 224). Deste modo, a cidade de A Coruña, igoal que sucedéra con Santiago na Idade Media, desfigurará definitivamente o primitivo sistema viario ó atraer dende entón e para sí a rede de estradas da provincia.

    A MICROTOPONIMIA COMO FONTE PARA O ESTUDIO DE VÍAS ROMANAS
    A microtoponimia revélase cando se carece de miliarios, como fonte básica, xunto co relevo e os ríos, para o coñecemento dos camiños en Galicia onde, para beneficio do historiador, cada recuncho de terra ten un nome, un dono e uns lindes. Moitos destes lindes son camiños. Camiños locais ou importantes que quedan fixados na toponimia. O rexistro no catastro deste repartimento da terra, e dos camiños que delimitan estas propiedades é suministrador dunha preciosa información. A data do Catastro de Rústica consultado, na Delegación de Facenda de A Coruña, correspóndese coa dos anos 50 do século XX e, polo tanto, precede unha década ás concentracións parcelarias que desfigurarán a vella fisionomía rural galega e a sua rede camiñeira, coa conseguinte e inevitable perda e modernización dunha porción da toponimia preexistente.
    A presente investigación ten como obxecto a localización da microtoponimia rexistrada entre as localidades de Carballo e Cidadela ao longo da divisoria de augas proposta con anterioridade. Divisoria que, se miráramos un mapa, é unha franxa verdadeiramente estreita, delimitada polos nascementos dos ríos que verquen cara o norte ao Golfo ártabro, e cara ó sur ao río Tambre, resultando ser, esta franxa, unha posibilidade de comunicación sinxela entre Pé da Múa, perto de Soandres, e Cidadela.
    A microtoponimia que enumeramos a continuación localízase na línea recta imaxinaria que une Carballo e Cidadela e que coincide a grandes rasgos coa devandita divisoria de augas. O camiño que intentamos detectar é aquel que evitando as obras de fábrica busca os nascemento dos ríos e polo tanto, zonas altas e chairas, por onde o tránsito efectúase en mellores condicións. Dende Carballo ata San Pedro de Soandres, a vía, parece que aproveitaría a verquente norte do val do río Anllóns, para virar cara ó oriente e sortear deste modo a Serra de Montemaior, ata o nacemento do río, en Soandres onde, agora sí, conectaría coa penichaira que a levará, sen maiores dificultades, a Cidadela.
    Os vestixios romanos asociados a este camiño son numerosos. O miliario de Santiago de Vilaño (CAAMAÑO/NAVEIRO 1991), a necrópole de San Xulián de Coiro (MONTEAGUDO 1950), as aras romanas de San Pedro de Soandres, todas do territorio do Concello de Laracha, son boas testemuñas do seu paso. No concello de Cerceda e en relación a este camiño teríamos dúas necrópoles, unha en Lavandeiras (VALDÉS 1982), a un kilómetro de San Martiño de Cerceda e outra en San Román das Encrobas, onde apareceron asemade dúas aras votivas adicadas aos Lares Viais.

    CONCELLO DE LARACHA
    Enumeraremos en primeiro lugar a microtoponimia localizada no camiño que se extende ao longo das parroquias de Santiago de Vilaño, San Xulián de Coiro e San Pedro de Soandres no Concello de Laracha aproveitando o val do río Anllóns. Existen nestas tres parroquias que parecen perfilar o camiño, restos arqueolóxicos de peso. Na primeira coñecemos o miliario de Santiago de Vilaño (CAAMAÑO/ NAVEIRO, 1991), na segunda a necrópole de San Xulian de Coiro (MONTEAGUDO 1950) e na terceira, a ara (CIRG I 65) e capitel baixo-romano que permanece situado no átrio do templo de San Pedro de Soandres.
    Esta, esperemos non engorrosa, sucesión de microtopónimos fai referencia as distintas paraxes ou pagus polos que pasaría o hipotético camiño romano, e resaltamos en negrita os que pensamos aluden a el máis claramente. Os números correspóndense cos dos polígonos en que están divididos os mapas do catastro. Unha vez examinados os polígonos, escollimos aqueles que indican a presencia do camiño antigo e deducimos que, a través dos mesmos, podemos chegar a afirmar, con maior ou menor precisión , por onde circulaba exactamente o camiño principal e confirmar ou rexeitar, en ocasións, os lugares onde se producían os enlaces coa costa a través das vías secundarias. Sinalaremos a microtoponimia que atinxe ó percorrido principal do Concello de Laracha, e que se dispón correlativamente, de Oeste a Este, entre as dúas parroquias extremas, as de Santiago Vilaño e San Pedro de Soandres.

    Microtoponimia.
    75. Decoito, Entrimo, Carreira, Brea do camiño, Vilaño vello, Castro, Bragueiro. 9. Serreira, Pedreira, Avieira, Pasadoiro, Charrúa, Carral, Porto das eguas, Pedras, Prado, San Román.10 Pedras, Tilleira, Gandara, Padronelo, Laracha, Retornas, 11. Madorras, Castro, Amieiro, Cruces, Avieira, Longas, Comareiras, Redondas.73. Marta, Breñón, Calzada, Carreira, Amalia, Corredoira, Aveiro, Prado, Potón, Xeira, Amiñeiro, Ponte, Porto, Pasos, 29 Avieira, Merelle, Pías, Ponteribeira, Carrieira, Penzo, 65 Decoita, a Vieira, Revolta, 64 Monte Bea, Santa Marta, Lombo, Fonte vella, Cruz, Revolta, Voz de Pedra longa, A Travesa, Fontenla meiga, Coira da vella, San Marcos, cubo, A ponte, Barallas, 61. Revolta, Torre do río, Pereiro, Pateiros, Pedregal, Ferrada, Petón, Pontal, Pontallón, Vella, Herbal, Ponte, Porta ancha, Aeeiro, Mariño, Batán, Escadrá, Ponte do nó, Revolta, Calvelo, Revolta, Cantorís, Leira do Eixo, Bastreve, Pomercia, Bastrevo, Barrar, Corna, Loba, Fábrica, Borreiros, Escamerar, Cortiña, Rental, Poxal, Agriña, 58 Revolta, Ferrado, Camarón, Carretera, Chousa do Moino, Resende, Pesqueiro, Loureiro, Ferreiro, Lobos, Ferrería, Anovadas, Boeiro, Leira dos carros, Agra de Carreira, Pedra de la Padrecelo, Porto de Égua, Abeceiro, Pousada, Pousadoiro vello, Prado, Fonte, Coutaríz, Pousada, Ponte, Millarada, Decoita, Carreiro, Avieiro, Leira grande da millerada, Prada de Costa, Revolta, Roeiro, 57 Moiño, Cortellos. Leiras, Buia, Pedreira, Longa, Agra do medio, Silveira, Vellón, Campo, Cortiñas, Pedriñas, Campo Albariza, Amobado, Castro, Decoita, Truxa, Xeixosa, Chancela, Fraga, Couto Martis, Leira do campo, Revolta, Belchu, Carballos, Niveles, Leira nova, Brea, Quenllo, Feazas, Retornos, Coto de Brea, Fontecabalar, Millarada, Pedrasalgueira, Brea de arriba, Revolta, 60 Priorato, Prado vello, Cruceiro, Valado, Pasión, Cruz pequena, cruz, Pedreira, Retorno, Seto, Anobado, Revolta, Tenza, Travesa, Costiña, Cruxeira, ramalliza, ramalleiro, Corna, Porto, Ponte, Chousa da ponte, Bellón, Belebú, 89 Coto da brea, Coto de saldante, Restreveira, Vella, Tallón, Riveira vella, Fontenla Meiga.
    Análise:
    As referencias toponímicas que falan estrictamente do paso dun camiño son numerosas, referíndose a el cando a sua voz é Brea, Carreira, Avieira, Calzada, Ferrada ou Xeira. Á sua mensuración cando é Padronelo, Millerada ou Millarada. Revolta e Lombo falan da sua apariencia física, Porto, Porta e Portela de determinados pasos por ríos ou montañas e aos seus impostos. Ponte e Pousada fan referencia á infraestructura e Priorato xa, ó mosteiro de Soandres.

    CONCELLO DE CERCEDA.
    Deixamos atrás o mosteiro de Soandres, no Concello de Laracha, e accedemos ao de Cerceda, na Terra de Ordes, e inmediatamente chegamos a Pé da Múa. Neste lugar é onde o camiño comezaría a virar cara ó sur ata San Martiño, capital do Concello de Cerceda e onde recibiría a vía secundaria que ven de Fisterra. Ésta pasaría por Brandomil, Santa Comba, Anxeriz, A Silva Redonda e chegaría a Cerceda, e continuaría, ata o porto de A Coruña (MAPA Nº 1 ). A microtoponimia que localizamos a continuación é a que se localiza dende Pé da Múa, paraxe situada no límite dos concellos de Laracha e Cerceda, e Lousa, situada no límite dos concellos de Cerceda e Ordes, xunto a central térmica de Meirama.

    Microtoponimia:
    1 Pe da Múa, Souto de camiños, Chan, Pedra rubia, Revolta, Pedralonga, Pedra de Santa Marta, Pedreiras, Xalo. 6 Rego, Porto dos carros, Camiño Real, Lavandeiras, Castelo, Pedamúa. 7 Camiño real, Longo, Pedra do Ouro, Vieiteiro, Fraga do longo, Pedamúa, Laureiro, Pedras vellas, Travesa, A Revolta, Travesía. 8 Leira Enfesta, Albarde. 3 Cerceda, Guntín, Pedreiro, Campo da feira, Val de cabras, Leira enfesta, Antemil, Lavandeira, Gandra, Alto. 4 Camiño dos arrieiros. 5 Camiño da Ferrandina, Leira Enfesta. 18 Tres pedras, Entrambasvías, Castro, Entrambasvías, Carballo, Penedo. 21 Enfesta, Conde, Borgan, Burela, Laxe, Coto de Arriba, Fonte seca, Louca. 22 Encrobas. 23 Sobre da fonte, Fonteila, Vilar de Abaixo, Vilar, Leira Enfesta, Cerceda. 24 Vilar, Portarrodas, Revoltiña, Costa vella, Lousas, Portopreire. 19 Camino a Adina, Francelos, Enfesta, Cabra, Lousa. 60 Pontogo, Calza, Lousa, Patín, San cosmade, Camporrapado, Tras dos agros, Silva Redonda, Fontesvellas, Revolta de Louro, Quenllos, Virís, Patín.

    Análise:
    Inmediatamente despois de Pé da Múa, cara ó sur encontramos referencias a un Camiño Real, que aparece perfectamente identificado na fotografía aérea, como límite dos polígonos números seis e sete do Concello de Cerceda, situados, á dereita do dito camiño, o que discorre dirección norte–sur no tramo que vai dende Pé da Múa ata Cerceda. Os polígonos números tres, catro e cinco correspóndense co entorno de San Martiño de Cerceda, onde se menciona o Camiño dos arrieiros. Os arrieiros eran os comerciantes e transportistas que levaban diversos productos locais, como gando ou peixe, etc..., cara as feiras interiores e exteriores de Galicia. Dende ó polígono número cinco, ata o final, éstos fan referencia ao segmento de camiño que se extende dende Cerceda ata Lousa, lugar situado xunto a central térmica de Meirama, e tamén, onde se accede ao Concello de Ordes. O cruce antigo do que hoxe é o Mesón do Vento, creo, estaría situado un chisco máis ó norte da actual carretera nacional (efectúada sobre o camiño transversal Coruña-Santiago en tempos de Carlos III), concretamente, nun lugar denominado Adina, cruce de camiños, hoxe esquencido, onde se celebraba a feira.

    CONCELLO DE ORDES.
    A vía entraría no concello de Ordes a altura da estación de Meirama e seguiría recto ata Mesón do Vento. Neste lugar comezaría un pequeño ascenso cara o norte por Bruma, situada ao noreste e xa no concello de Mesía, para contornear Castromaior e discurrir pola divisoria de augas que actúa neste sector, como límite norte dos Concellos de Ordes e Mesía , e como límite sur dos concellos de Carral e Abegondo.
    A microtoponimia que se enumera a continuación é a que comprende o tramo de camiño, realmente corto, que se extende dende Lousa, xunto a Central térmica, ata O Mesón do Vento, onde a escasos metros de alí, abandoa o Concello de Ordes e se interna no de Mesía, concretamente na illa que posee este concello en torno a San Lourenzo de Bruma, lugar dende o medievo asociado a presencia de paradas, altos no camiño, hospitales, leproserías, etc.

    Microtoponimia:
    8 Torniña, Codesiras, Rueiro, Fraga, Sulareiro, Patieira, O Meullón, Cantira, Chousas, Espiño, Monte Taberneiro, Monte, Campo, Praga. 7. brea, Birbella de arriba, Brea, San Samuel, Sobrelatas, Chousas louras, Suas hortas, Orellán. 6 Brea, Pedra Gramada, Brea, Froxil, Fraga y Quenllle. 5 Castiñeiros, Morgade Trinchona, Carballiño, Froxil, Campo, Campousa, Trove, Quenlla, Quenllo, Quenlle. 4 Mesón do vento, Morgade, Rego de Bembibre, Caña, Adina, Rubieiro, Río Bembibre, Campo de Adina, Campo, Mesón do Vento, Rubieiro, Brea. 26 Tras dos prados, Brea, Cortellos, Os lagos, A Brea, Cortellos, Salgueira, Batán, Tras a horta, Tras os prados, A Brea. 27 camino grande, pena, costeira, sextas.

    Análise:
    A maior parte desta toponimia vemos fai referencia a Brea. Este topónimo proviene de veredam e sirve como indicador de paso de vía romana. A palabra Mesón pode facer referencia, como Pousa ou Pousada, a paradas do camiño. No caso de Mesón do Vento, podería facer referencia a unha zona alta e chaira do terreo, a unha meseta, como sucede efectivamente ou a ambalasdúas cousas.

    CONCELLO DE ABEGONDO.
    Tras deixar o Concello de Ordes accedemos ao de Mesía, o que sin embargo abandoamos enseguida para acceder ao de Abegondo, que linda polo suroeste co concello de Ordes e polo sureste co de Mesía, entre os que se introduce, polo norde e ata esa divisoria, coma unha cuña. O pequeno tramo de camiño que atravesa o concello de Abegondo queda plasmado na toponimia. As Travesas, situadas ó sur de Castromaior e no límite sur do Concello de Abegondo, é o lugar máis septentrional a onde chegaría o camiñoa buscando o nacemento do Rego dos Outeiros e o rego dos Santones, e nas Travesas, produciríase o necesario replanteamento de dirección cara ó sureste, ata a Ponte de Adrán e a Ponte dos Torróns, xa, no Concello de Mesía e xusto antes de chegar a Visantoña, a partir de onde a toponimia vai ser máis clarificadora.

    Microtoponimia:
    43 Carretera de Travesas de Portovello a Malpica, Vizoño, Torreiros, Pardas, Chousa nova, Carballo do amigo, Abaixo de revolta vella, Seixo, Braducedo grande, Fondo de aldea, Penedo, Castroferrás, A Brea, Canteiriño do Croio, Areosa, Ferrás, O Castro, Cibreiro, Croio Branco, Decoita, Tintín. 46 Camiño das Travesas de Portovello a Malpica, e Río San Roque, Camiño de Ponte dos outeiros á Ponte de Adrián, Outeiros, Redondos, Gamarral, Belvís, Mandeo, Alcayana, Fontemalata, Castro, Brea. 47 Outeiros, Prado Vello, Da poza, Gindisal, Cadaval, Tixoeira, Castromaior, 48 Camiño Travesas de Portovello a Malpica, Camiño de Ponteouteiro a Ponteadrán.

    Análise:
    O que mais chama a atención de toda esta serie toponímica é a referencia que se fai ó camiño das Travesas, claramente identificado con aquel que vai de Portovello a Malpica, igoal que unha gran porción da vía que estudamos. Malpica é Malpica de Bergantiños e Portovello está xunto a Santa Baia de Curtis e Cidadela. Tal vez pudera tratarse dunha dun camiño antigo precedente a tenor das poboacións que comunica por esta divisoria.

    CONCELLO DE MESÍA.
    Accedemos ao Concello de Mesía unha vez que deixamos Ponte Adrán atrás, pasamos a Ponte dos Terrós e chegamos a Visantoña. A toponimia empeza a ser máis numerosa e descriptiva a partir de agora e podemos, gracias a ela, seguir ó camiño prácticamente en cada porto, torna, retorta, travesa etc...
    Como a toponimia vai ser máis numerosa a partir de agora, faremos separaciones en puntos significativos do camiño, nas sedes parroquiais, para facilitar a súa comprensión.

    Microtoponimia:
    62 Camiño de Adrán a Visantoña, Visantoña, pontetorneiro, Ponteadrán, Ponte pinguela, Taberna vella. 98a Ponte dos Torrós, Castro, Chousa do Castro 64, Calzada, Pedras, Costiña, Escabilleira, Carballeira, Lindiros. 97 Revolta das vías, Mesón. 73 Traviesas, Camiño dos ricos a Ponte, Calzadas, Brigeo, Cubotes, Revolta de Paicea, Revolta de Busto, Revolta de Diasaras, Porta das moas de abaixo, pontepedra de abaixo. 75 Revolta Grande, A Vieira, Cubelo, Revoltón, Porta das Moas, Franceis, Cubela, Carreira, Cruz. 65 Portocubelo, Antiga, Portadoi, Pedra de Anta. 70 Pontepedra. 76 Revolta da Gándara, Revolta vella. 77 Revolta vella, Revolta da Gándara. 80 Cruz, Medoñas, Retorta, 93 Revolta, Coqueiro da Brea, Brea, Tras do Castro, Revolta pequena da brea. 94 Padriño, Quenllo Pasadoiro, Revolta do croio, Retorta, Avieira, Revolta.
    95 Parroquia de Visantoña, Mesón, Francés. 78 Revolta, Sá, Gandara, Eira Francés, Portoboi. 79 Torre. 82. Camiño das Travesas a Xanceda, Carreira Ancha, Porto, Carreira, Prado novo, Carreiro, 83. Carreira ancha, Fraga da Costa. 84 Revolta do croio 85 Revolta, Torre, Vieiteira. 86 Corredoira vella. 87 Antiga. 88 Revolta do Broio, Revolta da Torre, Revolta do Croio.
    106 Camiño de Xanceda a Bascoi, Costa, Sobre Mesía, Costa do medio, Costa de abaixo, Chousa do vilar, Abaixo das cacheiras, Revolta de abaixo. 105 Camiño do Couto de Xanceda a Bascoi. Camiño a Pobra, Prado da Pena, Pena Uceira, Chamada. 104 Pobra de Mesía, Revolta de queitano, Chousa nova, Casa de arriba. 103 Pedrouco, porto, castelo, Fraga do Rei, Coto pedrido, Sobredo, Avieira, Rodiño, Pobra de Mesía, Revolta de queitano, Chousa nova, Casa de arriba. 107b Camino Real a Curtis, Monte do prado de Cruxeiras, Monte do Queroal, Brañas de riba, Retelle, Camo, Escorobille. 108 Revolta pequena, Revolta de Trigo, Revolta de Nespereira. 114 Revolta vella, Blancos, Agualada. 130 Cruceiro, Revolta da Cruz, Tamberal. 116 Camiño a Mesía. 134 Campo, Revolta, Cotarán, Corredoira, Quenllas.
    132 Bascoi, Monte momela, Tercios, Costeira, Regueira, Casa lousada. 133 Fonte, O quinto. 135 Vilarvello, Braña de Faxilve, Revoltón, Mesía. 137. Camiño da Póboa de Mesía a Bascoi, Río Samo, Revolta, Tras da Revolta, Revolta da pena, Pena, Pazos, Póboa 13 Corredoira do Camiño Franco, Camiño Travesas, Calzada, Pedras, Costiña, Escabilleira, Carballeira, Lindiros. 101 Pedra chantada de arriba.
    120 Parroquia de Bascoi, Pedreira, Paredes, Bermui, Blancos, Tamarín, Pedreira, Revolta de Adiante, revolta longa, medorra pequena, revolta da canteira, revolta da fonte grande, Revolta de adiante, revolta dos quenllos. 121 Revolta de lavandeiras, monte xunto o cruceiro, revolta portiososa, revolta de pena parda, revolta de adiante da pena, revolta pequena de arriba do coto, tamburel, brañas das ras. 124 Camiño real a curtis.
    127, Camiño de Cabrui e Curtis, cruceiro, igrexa. 131 Camiño real a Curtis. Regueiro, porto, Gandarón, Chousa de pena, Cubelos, Paredes. 145 Revolta das Pontes. 146 Revolta da Loba, Amelles, As Pontes, Avieira das Pontes. 147 Chousa da Antiga, Monte da Revolta. 148 Revolta de Ribeira, Monte de Quenlle, Carreiras, Monte dos Carrís, Prado da Curripa. 129 Revolta da fonte, Revolta de arriba, Revolta de A Pelada, Revolta de as chousas 149 Camiño da Tieira ó Camiño Real que vai a Curtis. Revolta dos campos, As Pontes, Monte de costa, Cóvados, Vista alegre. 150 Camiño Real da Igrexa de Cabrui a Curtis. Camiño da Tieira pequena que vai dar ó camiño real que vai a Curtis, Camiño da Raiña a Curtis, Camiño Real que vai a Curtis, Raña, Montes da cota, Monte do marco, Monte de coto de Maia, Monte de pedreira. 151 Camiño real que vai a Curtis. 125 Camiño Real a Curtis, Camiño a Curtis, Camiño Real de Curtis a la iglesia de Cabrui.
    Análise:
    A microtoponimia que acabamos de enumerar diríxenos por un camiño, o que se dirixe ao Concello Curtis. Canto máis nos aproximamos, a Santa Baia de Curtis e polo tanto a Cidadela no Concello de Sobrado, decatarémonos de que máis insistente e clara é a microtoponimia que sinala o paso dun camiño antigo. No Concello de Mesía e dende a Ponte dos Torrós, a microtoponimia corrobora o paso do denominado, dende San Cristobo de Mesía, Camiño Real a Curtis, o mesmo que vai dende as Travesas ata Mesía. O Camiño segue polas poboacións de Visantoña, San Cristobo de Mesía, Cabrui e Bascoi no concello de Mesía, San Vicente de Curtis e Santa Baia de Curtis no Concello de Curtis, tralo que se accede ó Concello de Sobrado e, inmediatamente despois, ao campamento romano de Cidadela.

    CONCELLO DE CURTIS
    Accedédese ao Concello de Curtis á altura da actual Curtis-Estación. Hai que chamar a atención sobre a proximidade, nun bó tramo de camiño neste concello, entre vía férrea e camiño romano. Unha vez no concello de Curtis a microtoponimia intensifícase de tal modo, como imos ver, que todos parecen ser portos, zonas de paso.
    Seguiremos o camiño dende Curtis-Estación, situado no límite dos concellos de Mesía e Curtis, ata Santaia de Curtis, antiga encrucillada de camiños, onde accedemos ao concello de Sobrado.

    Microtoponimia:
    27 Xambragada, Revollón, Costiña, Calsada, Curripa, Longa, Torre eira, Marquiño, Revolta, Camiños, Revolta grande, Revolta notoria, Camiño real, Revolta do coto, Revolta marco, Revolta das penas, Medoña, Abaixo vía, Xunto vía. 25 Baiuca, Marco grande, Carpaceira, Cartas, Quenlla, modorna, cota, marco, empalme, cruces, portomartín. 26 Casavella, Camino Curtis, Mallado, Ponte burra, Portobarros, Portolagos, Portocarros, portolongo, pedraraposo, pena grande, pena de guía, Costeira, Carregal, Carilla, Poleiro, Celeiro, Avieiro, Camiños, Pena Águia, Mesón, Fonte Mallo, Camiño Real, Abaixo de A Revolta, Novio. 17 Lomba dos Regos, Portoandóan, Triastorre, Trastorre, Cruceiro, Vedra Chantada, Revoltón, Taberna Vella, Porto, Sixto, Portomaría, Camino grande, Pena, Costeira, Sextas, Mosteiro, Revolta, Pedras, Portomaceiro, Revoltón. 28 Arca, Portotaboada, Revolvida, Avieira, Corredoira, Longa, Revoltiña, Medoña, Portopequeno, Porto, A mellada, Amelleira, Porto, Revolta, Séptimas, San Roque, Campo de San Roque, Campo de cruceiro, Campo da vía, francés, encrucillada, cruz de pao.18 Costa, Portoseco, Altocamiño, Penagrande, Cruz, Porto, Pontigo, Revolvida, Tercios, Vilarrulo, Xunto a vía, costa, Marco, Portoobispo, Portoseco.
    19 Carrieiros, Padreiros, Pontevella, Costella, Arrieiras, Portofreande, Portofondo, Portopequeno, Cariliño, Antiñas, Penedos, portovello, primeira, Cristovos, portolago, revoltiña, alto, revolta, Santaia (de Curtis), Penedo, Edreira, Cruz, Calzada, Revolta grande, Pena gallada, Séptima, Portosancho, Arrieiros, Portofragos, Calzadas, Castros. 13 Calzadas, Bormoiral, Antas, Portopeiro. 11 Da Corredoira, Paradoiro, Pedra Vieita, Torna longa, Porto, Corredoira, Revolta, Pena cruz, Portolamoso, Avieira, Leira Chacente, Monte corda, Alto, Camiños. 9 San Jorge, Gallego, Vello, Suprado, Vella, Malatas, Riva de seve, Corda, Boedo, Santas, Da Milleira, Patelo, Piorneira, Queimón, Pedrouzo, Arrieiros, Redondo, Lligre, Anido, Croios, Ponte, Portoións, Pontemarzá, Entrelomas, Carrilleiros, Revoltas, Lagar, Revoltón, Maneiradas, Recanto, Vella, Tras da Pena, Calzadas, Da carretera, Eira, Fonte, Alligara, Pontemarzá. 10 Espiño, Torre, Meixón, Peniña, Antado, Lasado, Castro, Altovila, Sixto, Vella, Xiro, Curreira, Porto Maza, Da ponte, Portofrancés, Petón, Portacuba, Su castro.

    Análise:
    Calzada e Camiño Real son as palabras utilizadas con maior frecuencia para describir o camiño. Logo temos unha infinidade de referencias a portos, pontes, torres, xiros ou voltas que descreve, topónimos numerales, referencias a santos camiñantes como San Cristobo e San Roque. Tamén observamos que xunto a Santaia de Curtis aparece un Portovello. Este Portovello é ao que se refire o camiño denominado Travesas de Portovello a Malpica, no concello de Abegondo, o que discurre baixo Castromaior, e ao que facemos referencia no seu respectivo concello.

    CONCELLO DE SOBRADO
    Xa no concello de Sobrado enseguida nos encontraremos con Cidadela, onde percibimos através da toponimia que o centro distribuidor dos camiños se desplaza un pouco ao oriente, aun lugar denominado, ainda hoxe As Cruces.

    Microtoponimia
    Polígono nº 8 Castrelo, Capela, Insua, Brañas, Tilleira, Nelleri. 9 Sandá, Castro de Sandá, Cidadela, Corda, Cimadevila.10 Chousa do Castro, Braña, Pedrouzo, Penedo, As Cruces, Monte do Tercio. 4 Laguceiras, Gandarón, Amilladoiro, Sobrado, Fondal, Fámala, Castriños, Agro da porta de Fámala. 5 Chousa das Penas, Amilladoiro, Revolta, Portocarral, Fontecastro, Combarro de Malata, Portopredo, Portoquedo, Revolta, Carral. 11 Camiño Real de As Cruces a Penalba. 6. Xunto a ponte de su a vila, as zarras, Agro de Santo, Santó, Adamonde, Rego da Ponte, Neva, Os carros, Castro, Xunto a Ponte, Agro de Garaboa, Revolta de Santó, Revolta Froilán.

    Análise:
    A microtoponimia conclúe á altura do campamento romano de Cidadela, onde se fai referencia a Cidadela e ao Castro de Sandá, situado no entorno norte. Seguimos un pequeño tramo de camiño ata As Cruces, onde a vía principal, se cruza co Camiño Real que vai das Cruces a Guitiríz, pasando por Grixalba e Penalba. Este camiño continuaría dende Penalba, dirección norte, por San Pedro de Buríz, perto de Guitiríz, onde apareceu unha ara adicada aos Lares Viais e continuaría, por Momán e Piñeiro, ata Santa María de As Pontes, e dende aquí bifurcaríase, indo un ramal cara a ría de Ferrol e outro cara a ría de Ares: a Cabanas. Son estos sectores marítimos debidamente explotados a través de vilas costeiras en época romana. A Pontedeume chegaría un ramal procedente de Torrelavandeira (onde tamén se aparta o ramal cara a Betanzos), encrucillada ésta situada ao norte de Teixeiro e que provén de As Cruces, xunto a Cidadela. A través de As Cruces, situada xunto ao campamento romano, obteríamos un nó natural de comunicacións, mediante o que, a mansión BRIGANTIUM da vía per loca marítima tería acceso a toda a franxa de costa que se extende dende A Coruña a Ferrol.

  4. #54 lino 08 de mar. 2007

    Q bueno lo del Faro en las Sisargas "...Era una pequena vila mariñeira similar a Caión o Malpica vinculada a un faro que originalmente se iba a instalar en las illas sisargas...". Claro, una pequeña villa marinera. Y los materiales sacados de las intervenciones en la ciudad, nada desdeñables desde luego, qué?. Aparecen allí por casualidad?. O los arrastró la marea?. Y la comarca de Viri-Gantiños q era, un vergel?. Petao de romanos conviviendo en dearredor de la Vía XX?.

    Pero yo creo q estás de coña, Coso, no se pueden decir tanta tonterías juntas. Por muchos itinerarios q os inventeis, por mucha toponimia q saqueis del catastro, si no hay restos q lo verifiquen, es paja, no vale. Pero como Coso puede decir q era una simple villa marinera?. Con todo lo que se ha sacado de la Coru. Y bueno, lo del clima y los vientos es para darle un aplauso por lo menos.

    Per, últimamente la zona de Meirama-Culleredo la tengo controlada, y no por que esté buscando vías romanas. Desde luego sí hay yacimiento romano en Soandres, pero nada de vías claras. En su favor, he de añadir, q en la línea Sigrás-Peiro-Celas, existía una línea defensiva medieval a base de torres de vigía, claramente vinculadas a una línea de tránsito. A ver q me decís de esto.

    El faro romano inicialmente lo iban a poner entre el Ventorrillo y Pena Moa, pero como los agrimensores vieron mucho yonko y jeringas, lo trasladaron más para allá, y como pesaba mucho, ahí se quedó. Es mi opinión.

  5. #55 coso 08 de mar. 2007

    Lino conozco perfectamente el ayuntamiento de Culleredo de hecho lo tuve que dibujar enterito a escala 1/10.000 en una práctica de Urbanística.Una sábana vamos.Es cierto lo que dices existe un trazado viario por el interior de Cullleredo que está vinculado a la torre de Celas.Interesante también es la trama urbana de O Burgo del que salen varias vías por la parte de Alvedro.También destacar el entramado de torres vigía que constituye a torre do Viso en Montemaior,a torre de Seavia en Coristanco y a torre da Penela en Cabana.

  6. #56 coso 08 de mar. 2007

    Esto para el Brujo Redivivo .Un análisis linguístico del tipo Viri-gantium o Si-Sargas.Ya que los lingüístas no se animan.Este método da mucho de sí.Os lo aconsejo.Esto es lingüística de CCC.

    Tenemos un topónimo Coruña formado por una forma latina Cor- que puede tener un significado similar al de saliente rocoso terrestre que se adentra en el mar.Vamos un cuerno de tierra .Ejemplos como Corme ,Cariño,Corcubión etc lo avalan .Luego una forma -uña.Un sufijo de tipo apreciativo que tiene múltiples connotaciones desde carácter diminutivo,familiaridad e incluso puede tener carácter despectivo.

    Por otro lado tenemos el topónimo Caranico formado por la raíz Car- que igual que Cor- (como Corme o Cariño) significa saliente rocoso que se adentra en el mar y la forma sufijal -ico que al igual que -uña es un sufijo de tipo apreciativo que connota pequeño tamaño,con tintes de familiaridad ,cercanía o también incluso despectivo.

    Resumiendo que de la forma CARANICO >CARAN-ICO deriva la forma CORUN-NIA dando lugar a la forma final COR-UÑA que como dije anteriormente mantiene la estructura original de raíz Cor- y de sufijo apreciativo -ico o -uña.(En la raíz se mantienen tres consonantes ;la C,la R y la N mientras que las vocales varían ,algo lógico según me dijo un lingüista pues están más expuestas a las variedades dialectales de la zona de apertura o fechadura,eso de "a" cerrada o "a" aberta)

    Vamos que de lo dicho anteriormente, Coruña en época romana era Caranico un asentamiento más bien pequeñito en un saliente rocoso que se enfrenta a un mar embravecido.Y lo de pequeñito lo puede interpretar desde los ángulos que le de la gana ,desde el más cariñoso y familiar al más despectivo diminutivo.Vamos que era un pequeña "bombonera" como decía su ilustrísimo ex-alcalde Paco Vázquez.Una bombonera donde era posible que hubiera de todo hasta registradores de la propiedad ,abogados o incluso ex-actores, si cabían.Pero olvídese de ciudad planificada con su foro y su trama cuadricular como dicen algunos por ahí.Ni por asomo, más bien un núcleo reducido,pequeñito y caótico como puede ser hoy Caión.

    Es que el método Viri-gantium da mucho de sí .Más argumentos no se pueden tener .Desde luego que un vigués tenga que descifrar las entrañas de los orígenes de la ilustre ciudad de A Coruña ,mejor dicho Coruña .Ya no es lo que era .

    Por tanto, y para terminar tenemos el aval etimológico,el aval de un trazado viario y todavía pretende más argumentos,seguramente de tipo arqueológico que es lo que suelen defender los arqueólogos cuando las evidencias los desbordan y no tener así que bajarse los pantalones delante de nadie.

    QUE TRIUNFE LA RAZÓN Y LA LÓGICA Y LAS INVESTIGACIONES AVANZARAN.Y lo de Brigantium Flavium dejémoslo para los humildes bergatinos.Tan vilipendiados como moinantes y que esconden en su historia el rango de municipio romano.


  7. #57 El Brujo Redivivo 08 de mar. 2007

    Comienzo por lo último.

    Es de celebrar que vaya usted entrando en razón, y que como argumento de autoridad cite un artículo en el que se dice:

    "A continuación, sigue Ptolomeo describindo a ribeiramar da nosa Galicia, e pon: «Flavia Brigancio, Promontorio Lapata Coru, desembocadura do río Meáru (así, en grego), desembocadura do río Nabia...»."

    Brigantium en la beiramar. Felicidades.

  8. #58 giannini 09 de mar. 2007

    Para jfca. Ya que has sacado el topónimo Bergondo copio el comentario de Visma el 03/05/2005 en un foro sobre topónimos terminados en -ONDO:
    "Parece que el primer documento claramente referido a Bergondo es del año 1138, cuando se cita a un abad, Recendus de Burgundio,que confirma una donación hecha por el conde de Traba a su hija Urraca. Burgundio es por tanto el primer nombre conocido de Bergondo. También aparece como tal en el testamento de la misma Urraca."

    A lo que añade Hellene el 09/12/2006, 13:44:28, dentro de Betanzos:

    "No parece que Brigantium>Burgundio".

    Ese Burgundio aparece en 1218, en documento recuperable a través del CODOLGA como: "monasterio Sancti Saluatoris de Bergondo". Yo he visto escrito, incluso en el siglo XIX, "Bregondo", pero si Bergondo fuese Brigantium, como crees, ¿no resultaría lógico haber encontrado restos romanos, aunque fuese de forma casual?

  9. #59 giannini 09 de mar. 2007

    Y una cosa que se me olvidaba. No creo que nadie defienda una evolución Brigantium > Coruña. Lo que si se postula, y eso desde que lo escribió D. César Vaamonde Lores en los años 30, es que "Coruña" podría ser una zona, un lugar, un "barrio" de Brigantium, que sobrevivió a la decadencia de las ciudades en la Edad Media y conservó el nombre. Si te interesa el tema, puedes verlo en la "Historia de la ciudad de La Coruña" en donde su autor, el prof. Xosé ramón Barreiro Fernández, explica esta hipótesis y añade que no se debe descartar. Ismael Velo Pensado, canónigo archivero de la Colegiata de Santa María del Campo, dice haber localizado un documento en el que se habla de un lugar situado en las Atochas-Monte Alto, al que se llama "Coruña". Nada impide que la antigua parroquia de San Juan o la de Nuestra Señora de Atocha fuesen templos más antiguos que la “nueva” población. San Juan, por otra parte, era el patrón de la ciudad antes del año 1589, en que pasó a serlo la Virgen del Rosario.

    Para que se compruebe la antigüedad de este templo, copio la descripción que hace José María Segovia durante el Trienio Liberal:

    "CAPILLA DE SAN JUAN.

    Está situada en el extremo del Campo de la Leña y en la calle de su nombre, entre las tapias derrumbadas de unas casuquillas formando un pequeño patio. El ingreso es una puerta estrecha de arco de medio punto sobre el cual hay una figura que parece una momia de Egipto. Con dificultad puedo decir si el objeto sería hacer un Ecce Homo. El escultor lo haría a salga lo que salga, como el pintor aquel que le preguntaron: –¿Qué pintas? y contesto: –Conforme, si sale con barbas San Antón, si no, la Purísima Concepción. Se bajan cuatro peldaños de piedra y se entra en la capilla, de una sola nave, con un arco gótico que cae sobre dos macizos que salen de la pared y en donde hay dos colaterales. El techo tiene descubierta la armadura, de madera vieja deteriorada y con algunos agujeros. Está en blanco pero sucias y sin adornos las paredes. En el testero hay un altarito de madera pintada de colorines con cuatro columnitas compuestas estriadas y muy viejo. En el nicho del centro está colocado un San Juan, demasiado grande para el hueco. En los intercolumnios, San Payo y Santo Tomás, destituidas de mérito. En los colaterales hay dos altares que por pobres, viejos y de mal gusto, no debo detenerme mucho. Ambos tienen dosel o baldaquino. En el uno hay una Soledad dentro de una urna. En el otro un San Francisco de Paula, pintado en la pared, aunque de cuerpo entero, y no se le ve más que el busto porque oculta el resto otra urna de cristal donde está la cabeza del bautista en lecho de flores, de no mala escultura, celebrada por escultores y anatómicos. Al lado de la urna hay dos imágenes de San Mauro y San Bernardo. No tiene esta capilla coro ni tribuna. La luz se le comunica por unas ventanitas muy pequeñas repartidas en la nave. La Sacristía es una piececita con un cajón de ornamentos, una pequeña ventana y otra puerta al patio. El púlpito es una gran piedra arrimada a la pared de la que salen cuatro varas curvilíneas que forman la caja cubierta con un lienzo pintado, a la que se sube por dos o tres peldaños entallados en el mismo pedrusco. Esta capilla, tan pobre en el día, ha sido en los primitivos tiempos de su población la primera parroquia de la Coruña. Estaba dedicada a Santo Tomás y allí permaneció hasta que se hizo la de San Nicolás, a donde debía trasladarse el Santo, mas no sé en qué época se le mudó el nombre de San Nicolás perdiendo aquélla todos los diezmos, rentas que se apropió la nueva y quedando la antigua con la advocación de San Juan".

    Fuente: Biblioteca de la Real Academia de la Historia, Colección Pérez de Guzmán, 11 / 8335.

    Este mismo templo tuvo un cementerio, y hace pocos años, al practicar unas zanjas en la calle de San Juan, se encontraron enterramientos, que si no recuerdo mal se interpretaron como una parte del cementerio medieval. En definitiva ¿Y si todo vino de aquí? Brigantium decae, salvo en una zona denominada "Coruña" que pervive como un lugariño, hasta que en 1208 Alfonso IX funda una nueva población en un lugar cercano, la actual Ciudad Vieja, que se apropia del nombre que llevaba el "lugariño" Coruña.

    Para coso: estoy de acuerdo en un tema contigo. Es "Coruña" a secas. Así se escribe hasta el año 1900-1901 cuando va a principio de frase o después de punto. Y esto porque a partir de esas fechas se impone una norma de la RAE que considera al artículo parte integrante del topónimo. No nos consideran coruñeses, sino "lacoruñeses". No lo intentaron con el Perú (los elperuanos, claro) ni con la India, que a nadie se le ocurre fechar una carta en "El Perú", ni en "La India", y además cae fuera del territorio patrio. En definitiva, que para mí llevas razón, es "Coruña". En gallego se le puede poner una "a" antes o contraerla, y en español se le debía poner "la", pero la RAE -excepción hecha de escritos oficiales- recomienda usar "La", aún hoy. Cuando el topónimo no va precedido de una preposición, es imposible emplear el artículo. No se puede decir "Vamos a trabajar por una "La / A" Coruña más dinámica", porque suena fatal. Diremos que "Vamos a trabajar por una Coruña más dinámica". Como en la mayor parte de los casos el topónimo aparece precedido por una preposición ("Hablamos DE La / A Coruña y de su arquitectura") ésta exige el artículo "La / A" en medio ("Hablamos de LA / A" Coruña y de su arquitectura").

  10. #60 lino 09 de mar. 2007

    Apuntado lo de Santa Marta en Cerceda, per.

    Torre de Celas: Situada nun entorno rural na parroquia de Santa María de Celas, no municipio de Culleredo. Ten a declaración xenérica de Ben de Interese Cultural. Tamén coñecida como Torre de Ozores. Presenta unha planta cadrada de 8 x 12 metros en perpiaño de granito, ten un aspecto de fortaleza almenada, as fachadas son lisas tendo na principal unha porta de acceso e dúas fiestras. Presenta dous escudos, un dos Andrade e outro dos Freixomil. Orixinariamente foi un bastión militar. Está restaurado dende 1992 e hoxe alberga un pequeno museo etnográfico. A Torre de Celas está situada ós pes do Monte Xalo, un dos miradoiros naturais máis representativos da comarca (As. Terra das Mariñas). Creo q los irmandiños la pusieron de verano.

    En el entorno de esta torre existen otras del mismo corte, aunque restauradas de forma diferente, por lo que a penas son reconocibles más que como casa solariegas o de hidalgos, salvo por detalles concretos. Así en Sigrás, Boedo y Torres de Boedo (saeteras en una casa de labradores?), etc. En un principio pensé en una línea defensiva relacionada con los Andrade y la Coru, pero probablemente se vinculen a una vía de tránsito o varias que confluyen en Sigrás y luego al puerto brigantino (utilizada la palabra para referirse a la Coru).

    Coso Domino, y tal y tal. Lo de Turoqua se los sacó de la Peña de la chistera, no te fastidia. Hacía tiempo que no lloraba tanto como al leer tus teorías. Y eso q son un drama!. En mi tierra se dice: "...Manolete, si no sabes torear, pa que te metes...". Lo tuyo con el latín y la filología va por ahí.

  11. #61 giannini 09 de mar. 2007

    Hablando de Bergondo y de sus primeros documentos. Me ha llamado la atención este texto que aparece en la web del BNG de Bergondo, que no sé si es un hiperenxebrismo, pero algo chusco sí que lo es:

    "Unha tradición, sen apoio documental, afirma que o apóstol Natanael foi o primeiro que predicou o cristiismo por estas terras. Pero o primeiro documento claramente referido a Bergondo é do ano 1138, cando se cita a un abade, Recendus de Burgundio, que confirma unha donación feita polo conde de Trava á sua filla Pega. Burgundio é o primitivo nome de Bergondo, como tamén aparece no testamento da mesma Pega, de 1193, que deixa certa cantidade de diñeiro para a obra da igrexa asi chamada".


    Fuente: http://www.bng-bergondo.com/historia.htm

    ¿A súa filla Pega o a súa filla Urraca? Me quedo con Urraca, pero vamos, pa gustos...

  12. #62 giannini 11 de mar. 2007

    Zarasein, te ruego que lo revises "un poco más". Aquí, elpater, yo y otros, realizamos aportaciones significativas, tanto sobre las vías como sobre los temas que iban surgiendo, hasta que se nos puso de vuelta y media, al menos a mí, y claro me vi obligado a descender a las cloacas para poner las cosas claras, y empleé las mismas armas. Como no quiero influir sobre tu opinión, te vuelvo a pedir que revises de nuevo el debate para contar con suficientes elementos de juicio. Espero de tu imparcialidad en el asunto y que no te guíen viejas querellas, que al menos conmigo, que yo recuerde es la primera vez que intercambiamos una palabra.

    Sólo tres preguntas: ¿tú te imaginas a cualquiera de los autores que seguramente admiras empleando las formas -en las que hay incluso amenazas, que por cierto me dan igual- que usa esta perturbada? ¿Eso para ti no es significativo? ¿No te dice nada?

    No he seguido el foro de Botorrita, pero sí recuerdo más de una protesta acerca del mismo en el X-presate, pero vaya, ya digo que no cuento con elementos de juicio suficientes porque no recuerdo haberlo picado nunca.

  13. #63 jfca 12 de mar. 2007

    y? BRUJO + GIANNINI Y? dice:
    A continuación, sigue Ptolomeo describindo a ribeiramar da nosa Galicia, e pon: «Flavia Brigancio, Promontorio Lapata Coru, desembocadura do río Meáru (así, en grego), desembocadura do río Nabia...»."
    ¿esto que es?, ¿o Mero e o Nabia? y pués.....¿donde nos situaría?
    y siguen:
    Parece que el primer documento claramente referido a Bergondo es del año 1138, cuando se cita a un abad, Recendus de Burgundio,que confirma una donación hecha por el conde de Traba a su hija Urraca. Burgundio es por tanto el primer nombre conocido de Bergondo. También aparece como tal en el testamento
    ....¿como que parece?, ¿? ente otras cosas, amigos, "BURG" es germánico total, tanto que aun hoy es igual o fortaleza o castillo.
    ¿conoces algo semejante en Bergondo?, si es asi me lo cuentas y mientras tanto preciso tambien que me demostreis que ese Burgundio se refiere realmente al Bergondo de hoy. Y ademas defendeis que de BURG se puede pasar a BREG ( alucino) pero de BRIG ¿NO?. Y
    de CARONIUM non fan falla intermediacions, pasamos directamente a CR(O)UNIA e logo a CRUÑA (tal cual se lle chama ainda nas Mariñas).
    .........Y por otro lado, o por detras, o de frente, como querais..........este foro era estupendo, pura busqueda, investigacion, inventiva e imaginacion, hasta que AMBOS LOS DOS habeis "aparecido" a ensuciarlo y emponzoñarlo, "aportandonos" la FË propia (la vuestra), ninguneandonos a todos como si fuesemos escolares, insultando (a veces) y para colmo con aportaciones lo mas limitadas posibles a algún escenario que sacase fuera de sitio la idea original, el TEMA DEL FORO.
    SI LO TIENEN TAN CLARO EXPONGAN LA SUYA Y DEFIENDANLA
    .......y dejense de chulerias barriobajeras, que me insultan como coruñés y ademas deportivista......é senón como vos galegos:
    ...calen e escoiten...

  14. #64 El Brujo Redivivo 12 de mar. 2007

    Y dale. Pues tampoco niego el contexto funerario de ciertas estelas y estatuas-menhir, faltaría más. Puso usted un texto de Bueno y Balbín aunque, me temo, sin entender lo que decía. En él, y en el contexto del artículo, señala cómo los simbolismos que otrora eran exclusivamente funerarios pasan a ocupar otros espacios fuera de las tumbas. Pero de ahí no se deduce, ni lo deducen Balbín y Bueno, que esos otros contextos sean asimismo funerarios. Ni ellos (que yo sepa, hace tiempo que no coincidimos, por lo que pueden haber cambiado su opinión sin haberme enterado, claro), ni D'Anna, ni el francés que estudia los hipogeos y cuyo nombre exacto no me sale ahora y no me apetece buscar.

    Es evidente que hay estelas en contextos funerarios, faltaría más. No sólo están formando parte de las propias tumbas en origen, sino que más tarde aparecen relacionadas con ellas, pero de otra forma: troceados y depuestos a modo de ajuar como en Guidel, o enhiestos pero fuera de las tumbas como en Petit Chasseur. Ahí ya hay un primer cambio, una primera separación.

    Pero más tarde aparecen, al menos algunos, fuera de todo contexto funerario conocido. Y eso es lo que estaba hablando con Onnega, en una agradable conversación en la que ambos aportábamos nuestros conocimientos para beneficio común.

    Una agradable conversación. Algo que resulta imposible con usted, siempre dispuesta a ponerse histérica en cuanto alguien le lleva la contraria en el asunto más nimio. Y de inmediato dando el salto a la vida privada, saliendo fuera de los términos de la conversación y del marco de Celtiberia.net para hacer una presión de juego sucio.

    Como por ejemplo, en este mismo mensaje al que respondo. Comienza usted bien. Diciendo tonterías, pero bien en cuanto a no salirse del tiesto. Pero lo termina, como es propio de usted, con un toque arrabalero:

    "Pués si es así vaya dejando el puesto, no está capacitado para el."

    Y mire por dónde ahí la caga por completo. Se sale del marco de discusión para meter asuntos al margen. Pues mire usted por dónde eso no es asunto suyo; normas hay que regulan la vida profesional, y en ellas no está el nombramiento como tribunal de las tenderas con ínfulas.

    Por lo cual, visto y comprobado que sigue usted empeñada en mezclar la discusión en los foros con sus incursiones, en ningún caso autorizadas, en la vida privada de cada cual, debo ratificarme en mi ya emitido dictamen de que es usted completamente imbécil.

  15. #65 jfca 12 de mar. 2007

    Ptolomeo y re-cito lo ya puesto por Brujo cita a Flavia Brigancio. ¿Donde pone Brigantium? - en ningun lado -
    Ptolomeo no salio nunca de Alejandria, de manera que es de suponer que usase mapas (quizas incluso militares) del Imperio.
    Como no les interesa (ya sabemos que su FE se lo prohibe) que el I. A. diga que Brigantium está bastante mas cerca de Lucus que su
    La Coruña, pues entonces sentencian que el I. A. es dudoso. Vaya por Dios, señores. Quien redactó el I. A. (seguramente en Roma) va
    a resultar que tenia peores fuentes que un alejandrino. Un tal Ptolomeo, magnifico matemático, pero al que debemos los humanos un retraso
    considerable en Geografia (algo mas de 1000 años de nada) por seguir a Hiparco y no a Eratóstenes (tambien de Alejandria), que hacia ya la friolera de 300 años que habia calculado la circunferencia terrestre con un minimo error, mientras que para el la Tierra es un tercio mas pequeña.
    (a saber porqué!).
    Si el I. A. es correcto en otros sitios, ¿por que a der ser incorrecto precisamente aqui?.
    Por otro lado y para zanjar este tema (por mi parte), no es en este Foro donde se debate lo de Brigantium, es en otro.
    En este no somos los demás los que tenemos que demostrar nada de Brigantium = Coruña porque el debate de fondo no es ese sino la
    via XX. Son Vds. los que tendran que demostrarnos a los demás que eso es así y que el I.A. esta equivocado. ¡Demuestrenlo!

  16. #66 jfca 12 de mar. 2007

    Si es que, no se si patinan las neuronas o solo es por j.....
    ------
    El Brujo Redivivo
    08/03/2007 23:42:08 Comienzo por lo último.

    Es de celebrar que vaya usted entrando en razón, y que como argumento de autoridad cite un artículo en el que se dice:

    "A continuación, sigue Ptolomeo describindo a ribeiramar da nosa Galicia, e pon: «Flavia Brigancio, Promontorio Lapata Coru, desembocadura do río Meáru (así, en grego), desembocadura do río Nabia...»."

    Brigantium en la beiramar. Felicidades. ç

    PUES MIRE. YO NO DUDO, SOLO LEO Y BIEN.

  17. #67 El Brujo Redivivo 13 de mar. 2007

    Usted, señor sopa de letras, es osado como sólo lo saben ser los ignorantes.

    Sigue, erre que erre, en que el Brujo soltó esa barbaridad lingüística de "Flavia Brigancio", y cita una frase sin entender lo que en ella dice.

    Como le digo, hoy estoy de buenas, hasta el punto de rebajarme a explicarle un ejemplo más de su prepotencia, su ignorancia y su osadía.

    ¿Pero no se da cuenta, hombre de Dios, de que en esa frase estoy citando a otro? Pues si no se da cuenta, retírese, porque la cosa es gorda. Que ya uno se cansa de tratar con osados ignorantes, y ya está bien de descapullar monos.

    Más en concreto, esa frase no la dice el Brujo, que sabe poco, pero algo sabe, y sabe entre otras cosas que Flavia no concuerda con Brigancio. Esa frase la extrae, como está claro en el texto, de un artículo de La Voz de Galicia que había sido presentado por Coso; lo que se sabe, además de porque se dice con claridad, porque va encerrada entre comillas, lo que quiere decir que está transcribiendo literalmente un texto tomado de otro lugar. Mire y lea, hombre, que no le va a hacer daño:

    ------------------------
    coso
    08/03/2007 23:28:38 Os antecesores do Anllóns

    http://www.lavozdegalicia.es/buscavoz/ver_resultado.jsp?TEXTO=289771&lnk=VIR,124
    ----------------------------

    El Brujo Redivivo
    08/03/2007 23:42:08 Comienzo por lo último.

    Es de celebrar que vaya usted entrando en razón, y que como argumento de autoridad cite un artículo en el que se dice:

    "A continuación, sigue Ptolomeo describindo a ribeiramar da nosa Galicia, e pon: «Flavia Brigancio, Promontorio Lapata Coru, desembocadura do río Meáru (así, en grego), desembocadura do río Nabia...»."

    Brigantium en la beiramar. Felicidades.
    ----------------------------

    ¿Va entendiendo? "Un artículo en el que se dice". Se dice en el artículo, no lo dice El Brujo. Intente entenderlo. Le juro que con un poco de dedicación no es difícil.

    A ver, repita:

    "El Brujo no dijo Flavia Brigancio. El Brujo puso una cita de un artículo de La Voz que decía Flavia Brigancio. Pero El Brujo no dijo Flavia Brigancio."

    Repítalo cien veces y después vuelva por más.

    ¡Qué cruz, coño, qué cruz!

  18. #68 Brigantinus 13 de mar. 2007

    jorileiro
    Ayer, a las 14:50
    Sr.Giannini:
    El 27/02/2007 me dice:
    "El Diccionaro de la Lengua Española,dice:
    Brigantino,na
    (Del lat.Brigantinus,de Brigantium,nombre antiguo de A Coruña y de otras ciudades).

    Me podría explicar que quiere decir ése "y de otras ciudades"?
    Muchas gracias.

    http://www.pribramska.cz/knih/ruzne/Graesse/orblatb.html
    Brigantium, 1. Braganza, St., Portugal (Traz os Montes); auch Bragantia, Brigantia. ---2. Bregenz, St., Österreich (Vorarlberg); auch Pregentia, Brigantinum, Pergentia, Brigantia, Bregantia, Praegantium. ---3. Briançon, St., Frankreich (Hautes-Alpes) .

    Brigantium Flavium, Coruña, St., Spanien (Galicien)

  19. #69 giannini 13 de mar. 2007

    Con respecto a la Vía XX, para que se vea que no todo es tan plano ni están tan claras las cosas, un texto de Carlos Pereira Martínez en el que se hace eco de la opinión expresada por la mayor especialista en caminos medievales gallegos:

    "Destaca entre todos [os camiños] o que algúns autores identifican coa vía romana "per loca maritima", e que entraría no Burgo de Faro desde terras hoxe pertencentes ao concello coruñés, atravesaría a ría pola ponte, bifurcándose na outra parte da poboación -o actual Temple- en dous ramais: un, que se dirixía Cambre, Cela, etc (nota 97), mentres que outro ramal iría cara a Betanzos".

    Nota 97: "Elisa Ferreira, no seu libro Los caminos medievales... p. 133, recolle a noticia dun litixio sobre o camiño da ponte de Cela, do ano 1442, no cal un dos veciños que presta declaración di que se lembraba "queerenta annos pouquo mays ou menos que o camiño antigoo... les era neçesario de andar desde a dita ponte para o dito moesteiro [de Cambre] e pera o Burgo de Faro e a Cruña".

    Pereira Martínez, Carlos. "Burgo de Faro, os templarios e o Camiño de Santiago (I)". En: Os templario. Artigos e ensaios.A Coruña : Toxosoutos, 2000, p. 56.

  20. #70 patinho 14 de mar. 2007

    Lavozdegalicia.es, hoy:

    "El Concello estradense elaboró hace años un estudio no demasiado profundo sobre el Camino Real que cruza la zona Este del municipio, las múltiples ocupaciones que se produjeron durante décadas en sus márgenes, las anchuras actuales en diversos puntos y demás detalles de este viejo camino, que ya era utilizado en el silo XVIII.

    El referido estudio se realizó ante una petición de un particular que deseaba la desafectación de una franja a un lado del camino, de forma que se pudiera uniformar la anchura en el tramo concreto donde ese vecino pedía la desafectación.

    Anteriores ocupaciones, incluso con cierres, habían dejado al Camino Real con una anchura muy dispar, sin que se pudiera conocer bien su trazado original. Tras cruzar Moreira, el camino sigue en dirección a Ponteliñares, pero acaba desapareciendo.

    El proyecto de la parcelaria de Moreira no incluyó la recuperación de este vial para devolverlo al anterior estado. El intento de delimitar ahora el Camino Real, con un acuerdo plenario al respecto, precisará seguramente un informe previo de Patrimonio sobre su trazado y anchura original."

  21. #71 Trufa 14 de mar. 2007

    Menudo galimatías el de ayer por la noche. ¿Hay alguien que se aclare?.
    Bueno, Giannini, comentas ayer a las 13:41:

    …………………….
    “Con respecto a la Vía XX, para que se vea que no todo es tan plano ni están tan claras las cosas, un texto de Carlos Pereira Martínez en el que se hace eco de la opinión expresada por la mayor especialista en caminos medievales gallegos:

    "Destaca entre todos [os camiños] o que algúns autores identifican coa vía romana "per loca maritima", e que entraría no Burgo de Faro desde terras hoxe pertencentes ao concello coruñés, atravesaría a ría pola ponte, bifurcándose na outra parte da poboación -o actual Temple- en dous ramais: un, que se dirixía Cambre, Cela, etc (nota 97), mentres que outro ramal iría cara a Betanzos".

    Nota 97: "Elisa Ferreira, no seu libro Los caminos medievales... p. 133, recolle a noticia dun litixio sobre o camiño da ponte de Cela, do ano 1442, no cal un dos veciños que presta declaración di que se lembraba "queerenta annos pouquo mays ou menos que o camiño antigoo... les era neçesario de andar desde a dita ponte para o dito moesteiro [de Cambre] e pera o Burgo de Faro e a Cruña".

    Pereira Martínez, Carlos. "Burgo de Faro, os templarios e o Camiño de Santiago (I)". En: Os templario. Artigos e ensaios.A Coruña : Toxosoutos, 2000, p. 56.”
    …………………………



    Y digo yo, veamos entonces lo que opina y expresa la mayor especialista en caminos medievales gallegos. Copio casi entera la mencionada p. 133 del archiconocido libro:

    ………………………..
    “En cuanto a los caminos que iban a La Coruña, uno de ellos, el directo a Santiago, se separaba del de Betanzos en Ardemil, iba por Filgueira, Canedo, Costa de Egoa, el alto de Herbes, y, separándose de la carretera, desviaba a la derecha, por Veira y Bordelle, a cruzar el río Barces por el puente de Sarandones (266) siguiendo por Bailía, Calle, cercanías de S. Julián de Sergude, Corpo Santo, Drozo, Sigrás, donde cruzaba el río Valiñas por un puente (267), Alvedro, Vilaboa, Rutis, de donde salía un ramal que cruzaba la ría por el Burgo, Corveira, el Portazgo y Elviña. Este camino era el de los peregrinos ingleses cuyo puerto de desembarque habitual era La Coruña.

    Otro camino venía de las cercanías del monasterio de Bribes, pasaba por S. Pelayo de Brejo, Roncesvalles, Corgo, cruzaba el Mero por el puente de Cela, que servía al monasterio de Cambre (268) e iba por Barcala y el Burgo, Haciadama y Cordeda Rutis(269).

    Hay indicios de un camino importante cerca de S. Ciprián de Bribes: la “pública strata de Lema”, que aparece en un privilegio de Fernando II (270) y que posiblemente tenga que ver con el puente de Peirayo, “a ponte onde se junta o río de Mero ao Río de Breja” (271) o sea simplemente el camino, ya mencionado, que va a La Coruña por el puente de Cela.


    (266). En documento de la mitad del XV, se habla de una “agra de cabe la puente Sarandons” (AHN Stgo. S. Martín Pinario, Carp. 54).
    (267). 1112.Límites de la tierra de Nendos “per terminos de Spelunca et per Ranialonga et per terminos de Montanos et per Galo et per terminos de Faro et per illam carreriam de Singraes usque in Merum” (ACS Coll. Max. 77 v.˚).
    (268). 1442: En un litigio sobre el camino del puente de Ceta, un vecino presta declaración diciendo que se acordaba “ queerenta annos pouquo mays ou menos que o camiño antiguo… les era necesario de andar desde a dita ponte para o dito moesterio [de Cambre] e pera o Burgo de Faro e a Cruña” (AHD Stgo. S. Martín P. Carp. 54, fol. 291 y ss.).
    (269). En Haciadama (Acea da Ama) había un pequeño puente medieval, que sufrió reparaciones en 1604 (Arch. Mun. Stgo, Repartos…. fol. 266 y ss.).
    (270). Fernando II delimita el coto de Bribes “ sicut dividitur per fluvium Merum et ex alia parte per publicam stratam de Lema et inde per Lamas de Iusto, sicut concluditor per terminos de Vico” (AND. Bribis 490/3 y 4 ).
    (271). ADH Stgo. S. Martín, P. Carp. 54.“
    …………………………



    Pues, la verdad, lo único que veo es que se habla que a mediados del XV había una red de caminos y a uno se le designaba como antiguo. Nada más. Como en montones de textos que se pueden encontrar y además bastante más lejanos (de nosotros) en el tiempo.

    ¿Dónde opina Dña Elisa Ferreira Priegue que ese camino sea la per loca?.

  22. #72 giannini 14 de mar. 2007

    Cuando se tiene razón, se expone con tanta claridad y se demuestra, no puedo hacer otra cosa que dártela y pedirte disculpas por la parte que me toca. Mi única disculpa está en haberme ido a la primera nota tras la afirmación de Carlos Pereira, en la que se cita a E. Ferreira Priegue, en donde a mi juicio, el autor debía haber aclarado quien o quienes eran esos autores.

    Seguramente Carlos Pereira, en un despiste, omitió el nombre de esos "algúns autores" que identifican "ese camino" con la per loca maritima, aunque, a juzgar por lo que dice, resulta evidente que debe haber autores distintos de E. Ferreira Priegue, que identifican el camino en cuestión con la vía per loca maritima. Habría que conocer en qué se basan para hacerlo.

  23. #73 giannini 15 de mar. 2007

    Sobre la localización de Brigantium. Copio un texto del prof. Xosé ramón Barreiro Fernández, que en cuestiones de Galicia, me parece que tiene más que peso, y en el que defiende la identificación de Brigantium con la actual Coruña. Llamo la atención sobre las notas, tan interesantes o más que el propio texto.

    **********

    “Ya en el siglo XVIII el P. Flórez defendía que Brigantium debía situarse en La Coruña (118), opinión que a lo largo del tiempo fue compartida por grandes historiadores como C. Muller (119), Schulten, y más recientemente, entre otros, López Cuevillas, Ángel del Castillo (120), Tranoy (121), etc”.

    Si las fuentes literarias (122) apenas nos sirven para intentar la localización de los topónimos (123), habrá que recurrir a los argumentos arqueológicos e históricos que acumulativamente puedan hacer más probable la fijación en un lugar determinado. Y en este sentido está claro que ninguna ciudad como La Coruña ofrece razones para considerar como mucho más probable que el Brigantium de las fuentes corresponda a esta ciudad ”.

    “En La Coruña ya desde el siglo I hay restos arqueológicos que indican su romanización, por consiguiente parece que puede confirmarse que la invasión de Julio César a Brigantium tuvo como escenario esta ciudad”.

    NOTAS:

    (118) Flórez, España Sagrada, T. XIX, p. 15 se plantea el problema. Estima que si hubiera dos ciudades, una Brigantium y otra Flavium Brigantium, la primera sería La Coruña y la segunda Betanzos, pero estima que debe tratarse de la misma ciudad. En este sentido justifica que sea La Coruña, por el texto de Paulo Orosio y porque La Coruña es puerto y Betanzos no.

    (119) C. Müller, Claudi Ptolomeo Geographia, París, 1883, p. 145 y ss. in Santos Yanguas, La Conquista romana de Galicia, Brigantium 3 (1982), p. 82, nota 47.

    (120) López Cuevillas, Estudios sobre a Edade do Ferro no NW peninsular. Arquitos do Seminario de Estudios Gallegos, VI (1981) p. 258. A. del Castillo, Notas a la historia antigua de La Coruña, Coruña 1948, p. 19-22.

    (121) Alain Tranoy, La Galice Romaine, Paris, 1981, pp. 55-56. El autor reconoce la dificultad de los historiadores para la identificación del Brigantium de las fuentes. Considera que el único argumento importante a favor de Betanzos es la distancia dada por el Itinerario de Antonino entre Lucus Augusti y Brigantium, que es aproximadamente de 35 millas, equivalente a unos 50 km. La distancia actual por carretera entre Lugo y Betanzos es de 70 kms. y a La Coruña de 95. A pesar de estas cifras el autor estima que es lógico admitir que la ciudad de Brigantium estuviera instalada en el actual emplazamiento de la ciudad de La Coruña. Sobre la dificultad de convertir las millas romanas en metros, Cfr. Caamaño Gesto, As Vías romanas, Santiago, 1984, pp. 55-59. En el mismo sentido, G. Pereira Menaut; Corpus de inscricións romanas de Galicia, I, Provincia da Coruña, Consello da Cultura Galega, Santiago, 1991, p. 23.

    (122) C. Torres, La Coruña no celebró su bimilenario, Revista X-XI (1974-1975), pp. 219 y ss.; del mismo, La Galicia romana, La Coruña, 1982, p. 238. Torres defiende la existencia de un topónimo Brigancio (Coruña) y de otro Flavium Brigantium (Betanzos).

    (123) Ptolomeo, III, 6, 2. Ptolomeo al referirse a Flavio Bregancio indica que tiene “un gran puerto” ¿Puede esto suponerse al antiguo Castro de Untia?

  24. #74 giannini 15 de mar. 2007

    La fuente, que me olvido de la fuente...

    Barreiro Fernández, Xosé ramón. Historia de la ciudad de La Coruña. La Coruña : La Voz de Galicia, 1996, p. 42.

  25. #75 Suso Celta 16 de mar. 2007

    Urbano:

    El aparato que describes en tu comentario del 07/03/2007 a las 4:46:18 parece ser el mismo que antes mencionó Abo. Efectivamente, es un odómetro. Lo que parece ser que no se sabe a ciencia cierta es si ese aparato realmente se construyó (y se usó) o no.

    Sansueña:

    El que Vitrubio diga que con este aparato se podría medir el número de millas recorridas en una jornada, realmente no tiene nada que ver con la duración de la tal jornada. Es como si yo dijese que con el cuentakilómetros de un coche se puede medir el número de kilómetros que recorre el coche en un día (en una jornada). A nadie se le ocurriría decir que entonces la precisión del cuentakilómetros depende de la duración del día, y que el cuentakilómetros tendría diferente precisión en invierno (días cortos) que en verano (días largos). No: El cuentakilómetros tendrá la misma precisión, independientemente de la longitud que tenga el día. Creo que esto es mas o menos lo mismo que estaba intentando decirte Urbano.

    De lo que no tengo ni idea es de cómo supone Vitrubio que este aparato se pudiese usar para medir distancias “navegando por el mar”!

    Coso:

    En cuanto a tu comentario del 07/03/2007 (21:19:22), la milla de aproximadamente 1480 m parece ser bastante aceptada. No es algo que se haya sacado de la manga nadie de este foro. Hazte una búsqueda con Google, y verás que la milla de esa longitud mas o menos (mas o menos!) es la mas aceptada.

    En cuanto a tu comentario del mismo día a las 21:40:31, yendo lo mas cerca posible del mar, pero sin meterme en “culos de saco”, usando el Mapa Oficial de Carreteras del Ministerio de Fomento, edición 2005 (escala 1:300000), desde Cabana de Bergantiños hasta Coruña me da unos 70 km, que, efectivamente, encajarían muy bien con las 48 millas romanas (71,0 km) que según Antonino había entre Atricondio y Caranico. Brigantium caería mas o menos por la zona de Imende o Caión. En cuanto a la posibilidad de que realmente Cabana sea Atricondio y Caranico Coruña desde puntos de vista no puramente geométricos (por ejemplo, filológicos), no tengo ni idea, aunque hay bastante gente en este foro que parece pensar que no. Y claro, también está el problema de que no hay manera de llegar desde Coruña hasta Lugo en las 17 millas (25,2 km) que según Antonino había entre Caranico y Lucus. Dices que el Itinerario de Antonino (I.A.) puede que esté equivocado. Hobre, pues sí, si el I.A. está equivocado, casi todo es posible --apaga y vámonos!

    Una pregunta que hice en un mensaje previo fue si alguien ha investigado la bondad (o maldad) del encaje del I.A. con las distancias conocidas de hoy día en otras regiones del Imperio Romano, ya que esto nos podría dar pistas sobre la fiabilidad o no de las distancias y otra información del I.A. en Galicia.

    Por cierto, el mapa de las vías de Coruña que dices en varios sitios que colgaste, por favor dime dónde está, porque a mí no me aparece.

    Giannini:

    Aún no me he pegado los paseos en cuesta, he estado demasiado ocupado con cosas de trabajo. Ya te contaré lo que salga.

  26. #76 giannini 17 de mar. 2007

    Lo lógico, en mi opinión, es tomar con prudencia las fuentes que no son seguras -tal y como hace el prof. Barreiro Fernández y tantos otros autores- y lo que no se puede negar es que el I.A. pasó por sucesivos procesos de copia en los que se pudieron omitir nombres o bailar los datos como unos apuntes contables. Como resulta además que las fuentes son contradictorias porque, si por una parte tenemos las millas del I.A. junto con la Notitia Dignitatum que apoyan la hipótesis de Cidadela, Paulo Orosio habla en favor de La Coruña porque ¿en dónde puede haber otro faro romano que se levante como atalaya de Britania? ¿Tiene algún sentido un faro interior? ¿Se conoce algún faro que no sea costero? Por supuesto, descarto las múltiples denominaciones Montefaro o Monte Faro, porque suelen ser cumbres elevadas en las que la propia orografía no hace necesaria la elevación de una torre, esa "memorandi operis " a la que alude Paulo Orosio.

    No sólo Paulo Orosio habla en favor de La Coruña, sino que el propio Dion Casio nos señala que Cesar "dirigió sus naves hacia Brigancio, ciudad de Galicia", y esto evidentemente habla de una ciudad costera ¿o es que a alguien se le puede ocurrir que se dirijan unas naves hacia Madrid o hacia Toledo? Resulta evidente que las naves se dirigen hacia un puerto y no tengo noticia de que algún autor diga que unas naves se dirigen hacia una ciudad interior. Pero no sólo eso, sino que Dion Casio añade que Cesar "aterrorizó a sus habitantes con el estruendo de sus naves y como no habían visto nunca una escuadra de guerra, se rindieron" [Bello, José María. La Coruña antes de Roma. La Coruña : Vía Lactea, 1994, p. 82]. O se llevaron las naves a Cidadela para asustar a sus habitantes o lo normal es pensar que aterrorizaron a un puerto. Si en el 61 a.C. no existía Brigantium y Dion Casio escribe en el siglo III, es de suponer que tomará referencias geográficas y nombres propios de su tiempo, es decir, del texto se desprende que Dion Casio alude a una ciudad costera de su tiempo que se llamaba Brigantium. Es decir queda desmontada la argumentación sobre la hipotética situación interior de Brigantium.

    Roma no funda ciudades portuarias... ¿Es una broma? ¿No tenían puertos, ni construían muelles, ni faros?

    En contra de Betanzos está el argumento de mayor peso en este caso, las evidencias arqueológicas, que no las hay y en La Coruña, sí, y además por doquier. En Betanzos hay arqueóloga municipal y cuando se derriba un edificio, hacen una prospección arqueológica. Sólo aparecen restos medievales. Como hemos visto en esta página, no se sabe que hayan aparecido restos romanos, con lo cual, la argumentación sobre una ubicación en Betanzos, queda también destituida.

    Eso de que se suele ubicar Brigantium en la ría de Betanzos, ¿quién la ubica allí? ¿qué autor moderno hace tal cosa?

    En favor de La Coruña hay, evidencias arqueológicas desde el siglo I, junto con el propio faro ¿qué mayor evidencia? No hace ni tres años que ha aparecido una nueva inscripción romana en La Coruña de un "exactor", un recaudador, un funcionario imperial.

    Con lo cual, volvemos a donde estábamos. Lo que dice el prof. Barreiro:

    1) Las fuentes literarias apenas nos sirven.

    2) Habrá que usar argumentos arqueológicos e históricos, y en este caso, ninguna otra ciudad tiene más bolas en el bombo para considerarla Brigantium que la actual ciudad de La Coruña.

    Por último, jfca, te lo digo sin acritud, pero creo que debías leer un poco más antes de aventurarte por ciertos vericuetos, algunos de los cuales, se me antojan, cuando menos peregrinos. Hay literatura arqueológica de divulgación que está muy bien. No sólo eso, te acosejo que le eches un vistazo a la Historia de la ciudad de La Coruña del prof. Xosé ramón Barreiro Fernández, obra que además de dar a conocer la historia de esta ciudad, lo hace con rigor.

  27. #77 jfca 17 de mar. 2007

    Millia Passum
    Rumania : ) millia passum = 1000 de paşi = 1481,50 m. www.unibuc.ro/eBooks/istorie/arhivistica/14capIX.htm - 52k
    millia passum = 1000 de pasi = 1481,50 m. j) www.utm.md/metrolog/doc/istorie.html - 40k

    Hungria :) millia passum, 1478.5 m) lazarus.elte.hu/hun/digkonyv/szakdolg/kzsolt/tema/htm

    Francia :) 1 mille (millia passum) = 1000 (doubles) pas romains = 1480m eric.hurtebis.chez-alice.fr/peutinge.htm - 11k

    Me he cansado de leer en tropecientos idiomas las medidas que dan. Los alemanes apuntan, algunos, a 1475 m. pero son los menos.

    Casi todo el mundo acepta de media los 1480 metros para la MP. No he tenido tiempo de parame a leerlo pero he visto un articulo que hablaba de que Carlomagno hacia el año 800 habia vuelto a rehacer y marcar las vias, en su imperio, cada 10 millas romanas, construyendo postas y albergues.

  28. #78 giannini 19 de mar. 2007

    He dicho con decencia, es decir, en este caso, que uses como debes la ortografía y la gramática, no que hagas grotescas sopas de letras para intentar con la confusión ocultar los argumentos de los demás, que por cierto, no recuerdo que ningún caso consiguieses tumbar.

    Ah, procura citar. Yo cito al prof. Xosé ramón Barreiro Fernández, a Gonzalo Arias o a Xoan Vázquez Gómez, autores que del tema deben saber algo.

  29. #79 Suso Celta 20 de mar. 2007

    Giannini:
    Esta vez me toca a mi: Me gusta como piensas. :-) Me parece una idea muy buena la de ver si las diferencias entre el uso del ablativo, del acusativo sin preposición y del acusativo precedido de la preposición "ad" se dan en otros tramos del Itinerario de Antonino, para así intentar comprobar la teoría de que el uso del acusativo pueda ser una manera de indicar que "desde este punto arranca un ramal que lleva a X", y no de que "en este punto está X".

    Como he mencionado en alguna otra ocasión, el latín lo tengo bastante olvidado. En castellano tengo clarísimo qué es el dativo, el acusativo y el ablativo, pero recuerdo que la cosa estaba bastante mas enrevesada en latín. En el colegio de chaval siempre tuve dificultad diferenciando el acusativo y el ablativo (creo que esos eran los casos que me costaba trabajo diferenciar en latín.)

  30. #80 El Brujo Redivivo 20 de mar. 2007

    "Romani, ite domum" tuvo que escribir Brian en las paredes de las calles durante toda una noche, como castigo a su incorrecto latín ;-))

    Se diría que "domum" indica dirección y va en acusativo sin preposición, ¿no cree?

    Sin irnos al riguroso cine histórico, encontramos lo mismo en los titulares del Itinerario de Antonino cuya referencia en la red nos puso Giannini hace un par de mensajes. Ahí leemos, por ejemplo, "Item per loca maritima a Bracara Asturicam". "A Bracara" es un "a" con ablativo, con significado de "de, desde"; "Asturicam" es un acusativo sin preposición, con significado de "a, hacia, hasta".

    Lo que no acabo de entender es por qué se pone preposición con el ablativo "Bracara" y no con el acusativo "Asturicam". Al ser ambas lugares menores cabría esperar, desde mi latín pobretón y macarrónico como el de ustedes, un "Bracara Asturicam", sin preposición en ambos casos.

  31. #81 Hellene 20 de mar. 2007

    Vaya, que tontería; al añadir el código se me olvidó que se oculta. Lo podéis ver de todas maneras en la barra de herramientas del explorador: VER/CODIGO FUENTE

    Me refiero a que el título LA VÍA XX "PER LOCA MARÍTIMA" Y SUS VÍAS SECUNDARIAS aparece en el código fuera de (span) y (/span) cuando debiera estar dentro (utilizo paréntesis y no corchetes para que se pueda leer

    saludos

  32. #82 giannini 20 de mar. 2007

    Hellene, supongo que a ese código fuente tiene únicamente acceso el administrador de la página ¿no?

    Quiero decir que pérola no creo que pueda hacer nada al respecto.

    En otro orden de cosas, no sé si se conocen unos documentos que se conservan en el Instituto Geográfico Nacional. A finales de los 30 y principios de los 40, el IGN u organismo que le precedió -que ya se sabe que en este país nos encanta cambiarle el collar al perro- levantó una serie de planos de los municipios españoles a escala 1 : 25.000.

    Se trata de las típicas hojas del IGN, a escala 1 : 25.000, pues, con algún matiz: por una parte nunca se editaron, y por otra, no se cartografiaron todos los municipios españoles, pero sí tal vez la mayoría de ellos. Digo tal vez porque no tengo el dato a mano.

    Lo bueno que tienen esos planos es que en el levantamiento aparece el municipio con todos sus caminos públicos; no poseen curvas de nivel, pero sí puntos en los que se señala la altitud. Como a finales de los 30 o principios de los 40 aún prestaban servicio muchos caminos que hoy están abandonados o que incluso resultan de difícil localización, me parece que podrían ser documentos interesantes si algún tramo de las vías romanas fue reutilizado y todavía prestaba servicio.

    Si alguien está interesado en obtener copia de alguno de estos planos, sólo hay que llamar al IGN y decir que nos pongan con el archivo. Allí se comenta lo que se desea, y me consta que son muy amables y en uno o dos minutos indican si se conserva el plano o no; también proporcionan información acerca de si se conservan o no las libretas de campo del municipio que sea. Caso de interesarnos alguno de los planos, se hace un ingreso en la cuenta que indican y a los pocos días se recibe en la dirección indicada una copia a escala 1 : 1 de la hoja correspondiente.

  33. #83 patinho 26 de mayo de 2007

    http://www.ipdca.com/internovas/historias/miliarios/miliarios.htm

    PARROQUIA DE VILAR DE INFESTA
    Nº 4.- Miliario denominado "O Marco" ou "Anta de Maniola".: Miliario denominado "O Marco" ou "Anta de Maniola". Con esta última denonimación coñecíase na Idade Media polo nome do val que alí comeza. M. Piñeiro atribúello a Traxano ( século II da era cristiá) Dimensións:
    Alto 1,70 metros
    Circunferencia superior: 1,88 m.
    Circunferencia inferior: 1,93 m.
    Letras:non se aprecian

    Este miliario atópase aínda "in situ", a uns 70 metros da capela de Santiaguiño de Antas (Mos), antigo camiño real. Serve de deslinde entre o concello de Redondela e as parroquias de Louredo e Guizán do concello de Mos. A primitiva inscrición foi moi maltratada. Presúmese que os veciños e devotos ó non entenderen a lenda latina que posuía, converteron en cruces os trazos rectos das letras, facéndoas desaparecer. Este é outro caso peculiar de cristianización.
    O miliario en cuestión é obxecto de prácticas supersticiosas. Os veciños gárdanlle tanta fe que se santigan cando pasan ó lado del. Considerouse este miliario como dador de sorte, profiláctico e fonte de fecundidade. As mulleres estériles fregaban o ventre contra a pedra co obxecto de seren fértiles.
    En 1931 foi adquirido pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra. A pesar de que fixeron unha réplica para substituílo, no momento en que os señores Sampedro Folgar, Filgueira Valverde, Novas e o gobernador civil D. Angel del Castillo intentaron permutalo para levar o orixinal ó museo, os veciños fixeronlle fronte, manifestando que "o Marco non se movía de alí". De nos ser polo primeiros, a garda civil tería cargado contra os veciños. O señor Sampedro manifestou entón que "ben está, sigan defendendo a pedra e non deixen que a leve calquera mercachifle". Alí quedaron o miliario verdadeiro e a réplica.
    Na actualidade atópase nun notable estado de abandono. Esperamos que as autoridades locais e provinciais tomén interese no asunto e protexan o miliario, pois trátase dunha valiosa reliquia do pasado que ben merece ser conservado e adecentado.


  34. #84 coso 07 de jun. 2007

    No me gusta nada la nueva celtiberia:


    Estimada perolilla haciendo un análisis arquitectónico y urbanístico de la comarca de Bergantiños algo muy habitual entre los arquitectos.Decirte a ti como carballesa que eres,o eso me parece,lo siguiente sobre la historia de Carballo:Dos vías principales de la "per loca marítima" cruzaban Carballo;una que,procedente de Ponteceso(Atricondo) iba por Buño ,Cances y Oza para desembocar en Lemaio(Brigantium Flavium,ya te explicaré después) y otra que,procente de Castrís-Brandomil(nodo de comunicaciones fundamental de los Nerios-Xallas y Costa da Morte) se dirigía hacia Ponte Lubiáns ,Brea de Carballo ,Berdillo (el principal núcleo de Carballo en época romana con su prefijo Ber- indicador de pertenencia al área de Bergantiños y su peto de ánimas) hasta desembocar en Vilaño (Brigantium Flavium).


     


    Haciendo un análisis de densidad de núcleos en el territorio ,exceptuando Carballo que se presupone ser un núcleo de reciente creación según Xan Ferdz Carrera en su historia de Bergantiños,a pesar de los baños romanos,nos encontramos un curioso asentamiento en una olla geográfica de 4 km de diámetro conformada por los núcleos de Lendo,Lemaio,Lestón,Paiosaco,Cabovilaño(extremo de un vilaño)y vilaño (palabro que hace referencia a una conurbación más o menos densa de vilas) en esa área geográfica que bien pudo conformar un municipio.Dicha  área se encuentra literalmente sobre el mar si consideramos Noicela y el valle a la laguna de Baldaio.La importancia de este vilaño como municipium lo demuestra la excesiva confluencia de vías en él ,la brea de Oza que desemboca en Lemaio(elisa freire priegue),la brea de Carballo que pasando por Redonda desemboca en Vilaño,la brea de Chamín que desemboca en Lendo procedente de Caronium,la brea de Larín que desemboca  en Lestón-Paiosaco procedente de Caronium, la brea de Golmar que unía Brigantium Flavium con A Silva ,Tordoya y Compostela, y la brea de Soandres que comunicaba Brigantium Flavium con Cerceda,Mesón do Vento y Cidadela.En el centro una torre de Torás.Así como las torres de Cillobre para proteger esta olla geográfica de 4Km de diámetro que se levanta sobre el mar y que constituye la depresión de Laracha.Un dato: en 1900,a pesar de la diferencia de tamaño Carballo y Laracha tenían una población similar lo que indica la pervivencia en el tiempo del asentamiento.


     


    Arriba Berdillo como núcleo original más importante de Carballo y que se comunica con el eje Brigantium , A Silva,Torodya,Compostela  a través de Sofán dando lugar al campo da feira de Berdillo.

  35. #85 pérola 09 de jun. 2007

    Coso, menudo batiburrillo. Y como llegas de Coruña Caronium a Lugo?. Te sacas las millas de la chistera?. Acabáramos!

  36. #86 coso 15 de jun. 2007

     

    Lo que está claro y esto es repetirme por enésima vez:


    La vía XX surgió como una vía articuladora del territorio:


    Había que superar los desfiladeros del monte Castelo por algún lado y decidieron hacerlo por el margen izquierdo.¿Por qué?Porque así controlaban la cuenca del Xallas y la desembocadura del Anllóns (río Vir),de ahí, a ponte grande e a ponte pequena de Ad Duos Pontes.Sin embargo, a efectos prácticos provocó que entre Ad Duos pontes y Coruña surgieran múltiples vías secundarias "rápidas" que se abrían en abanico desde los montes de Niveiro hasta el eje Carral-Ordes,incluyendo trazados intermedios como A Silva-Pontepedra o Celas -Cerceda-Pontepedra.)


    Dentro de la cuenca del Xallas, hay que hablar del nodo Castrís-Brandomil,mientras Castrís* recogía solamente las sinergias de Laxe y Ponteceso,Brandomil se imponía a nivel práctico como un importante nodo da Costa da Morte que recogía las sinergias de Laxe,Camariñas,Muxía,Cee,Muros e Outes.Aunque no deja de ser un nodo secundario que llegó a nuestros días sin apenas alteración urbana.De ahí la numerosa epigrafía romana entre Brandomil y Castrís.Cierto es, que Castrís es mala tierra y fría para vivir por lo que es posible un desplazamiento de la población río abajo.Del nodo Castrís surgió la Brea que procedente de Ponte Lubiáns se dirige a Berdillo y Vilaño(miliario)Laracha con el afán de controlar las sinergias de Caranico (A Coruña) del Magnus Portum Artabrorum.


    Respecto a las malditas distancias según el libro de Benito Sáez Taboada ( pag :47) se establece una distancia óptima entre mansiones para el tráfico de carros de 18-20 Km y efectivamente con una exactitud asombrosa y medido por el Sixpac tenemos:


    Tui-Brubida=20 Km


    Burbida-Turoqua=20 Km


    Turoqua-Caldas=20 Km


    Caldas-Vigo(Rois)=20 Km


    Vicus Caporum-Ad duos pontes= 20 KM


    Ad duos Pontes-Castrís(Claudionerium? Glandimirum?)=20 KM


    Castrís-Atricondo(Ponteceso)=20 Km


    Laracha(mansión de Brigantium-Caranico(A Coruña)=20 Km


    Es realmente impactante.Da mucho que pensar


    Es cierto que los romanos usaban las cumbreras para trazar sus vías ,pero bajaban a los valles para controlarlos y establecer ahí las mansiones.En la propuesta de Rosa Franco Maside,el trazado discurre constantemente entre cumbreras,¿qué mansiones recogidas en el itinerario antonino ubicamos ahí?¿qué ríos controlaba?¿qué puertos comunicaba?


    Ahora otro tema nuevo:En el libro de Xan Fdez Carrera "A comarca de Bergantiños" se deja intuir que en Ponteceso existiera un asentamiento exógeno(de extranjeros),que por otra ,se refleja en el topónimo diferencial de Cabana.Pero me refiero ahora al to´ponimo romano Atricondo con el significado de –condo como "fundar" ,como "establecerse",es decir, con el significado de "colonia".Interesante.


     


    También,otro tema nuevo es el de Compostela.¿Me pregunto,el puente Albar es romano o es medieval-jacobita?


    Lo que está claro era que dentro del trazado de la vía XIX,aparte de la mansión de Asseconia**(Lavacolla-O Pedrouzo),Compostela se había convertido de forma natural en un nodo de comunicaciones importante que recogía las sinergias(donde desembocaban) procedentes de A Estrada-Cuntis,las procedentes(Boqueixón –Vedra -miliario ) de Ourense y las procedentes de Astorga-Monforte-Belesar.Era ,por tanto,un lugar bien compuesto,bien ubicado y, estas sinergias necesitaban una salida rápida hacia A Coruña.Era ,por tanto ,por lo que se construyó el Ponte Albar ¿romano? a través del nuevo trazado Trazo(A Coruña) ,que pasando por Pontepedra llevaba a Laracha y Coruña y estaría vigilado por una Torre de Ollar (Tordolla) .Con el tiempo este trazado se convertiría en jacobita ¿o es realmente jacobita y no romano?.Lo que es cierto es que actualmente se conoce como o camiño francés y en el estaría asentada a Orde dos Cabaleiros.(Cabaleiros-Tordoya) y la torre do Viso en Montemaior.


    Lo que está claro es que Ponte Alvar fue sacralizado como el acceso blanco y puro a Santiago , a través de Vista Alegre , frente al puente pagano y oscuro de Portomouro.


    Es posible que las sinergias de Brandomil buscaran un acceso a la depresión meridiana a través del ponte de Ons(Brión),no lo niego.


    Es posible que puente sigüeiro,venga de sequarii con el significado del puente "siguiente" o "secundarii" a Ponte Alvar y Portomouro.



    Respecto al nombre de Tamara ,decir que realmente es un límite ,una barrera,pues empiezan las tierras altas supertamaricas,frente al valle rico y urbano de A maía, de ahí ,el recurso despectivo romano de llamar a los montañeses célticos.Pero además es una barrera climática(ahora con el cambio climático lo es menos) para el cultivo de la vid y del olivo.Así como para la influencia de los vientos norteños y nieblas Artabras.Esto lo sabe todo el mundo que vive en la zona.


    Las comunicaciones por mar permitían recorridos diarios de 45Km-65 Km por lo que en mare apertum ,el tráfico entre Britania-Armórica-Caranico(A Coruña) duraba unos 10-15 días.Rapidez absoluta.


    *Un dato curioso,tanto Castrís como Cidadela se encuentran a la misma latitud y a la misma distancia de Caranico-Caronium (A Coruña) de 44 km en línea recta.Las sombras rectangulares en el verde de Castrís arrojan unas dimensiones de 180x 145 m ,igual que Cidadela y que Aquis Querquennis..Nada más.



    *Elijo esta ubicación pues es donde divergen las dos ramas procedentes de Lugo,la que va por Sobrado-Friol (miliario Boimorto-Friol) y la que va por Arzúa-Melide-San Román de Retorta(miliario Guntín).


    Por mi parte mi contribución a la historia queda hecha.



    Impresionante el número de visitas del foro 29000 visitas.Congratulations.

  37. #87 coso 15 de jun. 2007


    Perdón me fui de culto y donde digo "sinergias" me refiero a "movimientos naturales de la población".


     


    Lo que es impresionante es la previvencia en el tiempo del sustrato urbano que conforma el vilaño de Laracha .Que estamos frente a una forma de agrupación poblacional singular lo confirma cabovilaño,es decir,extremo del vilaño.Lo cual quiere decir que tiene unas proprciones .De hecho,nos encontramos frente a una olla geográfica de 4 Km d e diámetro ,junto a la costa pero protegida de ésta,dónde nos encontramos los núcleos de Vilaño,Cabovilaño,Lemaio,Lendo,Monteagudo,Lestón,Paiosaco,Torás y Golmar y donde confluyen numerosas vías como la brea de Oza-Lemaio,la brea costera de Noicela-Lendo,la brea de Monteagudo-Chamín-Caranico,la brea de Paiosaco-Larín-Caranico,la brea de Erboedo-Soandres-Cidadela,la brea de Golmar-A Silva,la brea de Vilaño-Berdillo. Es esta agrupación urbana que coincide con la mansión de Brigantium la que recibió la categoría de municipio brigantino.


    Esto queda reflejado en la imagen "ubicación de Brigantium Flavium" en imágenes http://www.celtiberia.net/verimg.asp?id=5253


    En la comarca de Bergantiños el otro sustrato de ocupación poblacional antigua lo constituye Berdillo ,que con su feria nos habla de un nodo importante en la comarca en el tiempo .Sofán y también Artes y Ardaña en el margen inferior del valle.


     


    Muy interesante: http://www.celtiberia.net/verimg.asp?id=3181

  38. #88 coso 16 de jun. 2007

    Bergantiños,conurbación formada por Berdillo,Artes y Sofán fundamentalmente.Destacar a feira de Berdillo y el peto de ánimas de Berdillo.


    mansión Brigantium,conurbación formada por Lemaio,Lendo,Monteagudo,Lestón,Paiosaco,Golmar,Vilaño(miliario) y Cabovilaño seguramente con el título de Flavium o municipium.


     


    Respecto a los puentes,también se dice que Brandomil es del siglo XV con bases romanas.

  39. #89 giannini 16 de jun. 2007

    Ese puente es medieval, y muy bonito por cierto. Es muy similar á ponte dos Brozos, a pocos metros de la sede central de Inditex (Arteixo), que también motejan de "ponte romana".


    A ponte Lubián o Lubiáns -que en esto uno nunca está seguro- tendrá de ancho como un metro, así que es apto para ser usado por personas y caballos, no por carruajes. Seguramente la confusión proceda de que en la zona de Carballo/Coristanco es mucho más conocido por "a ponte romana", aunque de romano no tenga nada.


    Hace meses estuve por allí y comenté en un X-presate que el estribo más cercano al concello de O Coristanco estaba descarnado, con peligro de ruina, y daba lástima porque sé que se consolidó hace poco y el problema se solucionaría echando una palada de tierra. Escribí al alcalde de Carballo, y tuvo la gentileza de responderme indicándome que ese estribo estaba ya en el término municipal do Coristanco, así que no podía hacer nada. A la vez que escribí al alcalde de Carballo escribí al do Coristanco plantenado el mismo problema. Todavía estoy esperando respuesta...


    A ver si los que están por Carballo/Coristanco, como Coso, nos cuentan qué tal está el puente o si se han movido para frenar el deterioro.

  40. #90 coso 21 de ago. 2007

    Existe una teoría llamada la TEORÍA DE LA SIMETRÍA para la localización de restos romanos según la cual estos suelen adoptar una ubicación simétrica.Tenemos Castris y tenemos Cidadela,simétricos respecto Coruña.Tenemos Castris y tenemos Tordoia(impresionate la fuente de Tibiáns),simétricos respecto la depresión meridiana.Tenemos  la iglesia románica de Paramos y la iglesia románica de Benza.


    Al grano,tenemos una mansión viaria vinculada a una vía romana secundaria o primaria? ,Brandomil,un puente sobre el Xallas,unas minas de oro y estaño en pozo Limidoiro, y un lugar llamado Padreiro donde aprecieron importantes restos  romanos atribuibles a una villa.


    Por la misma regla de tres,tenemos una mansión viaria vinculada a una vía romana primaria ? ,Castris,un puente sobre el Xallas ,las minas de estaño y wolfram más importantes del noroeste(minas de Barilongo) y,un lugar llamado Padreiro donde es posible que se encuentre la villa romana más sustuosa de la provincia coruñesa y de Galicia.A BUSCARRRR¡¡¡ EN LAS HEMEROTECAS¡¡¡¡¡


    A igualdad de variables igualdad de soluciones.


     


     


    Per, no te mates buscando el camiño Real de Rus -Abelenda-Portomouro o Ponte Alvar porque hay otros como el camiño real de Alborín-Tordoya o el camiño real  Ambroa-Tordoya.Todos ellos buscaban la comunicación sur de Bergantiños y,se pueden englobar en el mosaico de vías rápidas entre Coruña-Portomouro-Ponte Alvar,con su máximo exponente en el camiño FRANCÉS que pasa por Cabaleiros.


    Yo creo que no me queda más por añadir.

  41. #91 lino 21 de ago. 2007

    Claro, el wolframio era super necesario para los romanos...


    Claro, y como se llaman igual, son simétricos, super simétricos... Como Brandomil y Cidadela.


    Y en Padreiro donde está la villa esa? . Vas a buscarla, cómo?. Te recuerdo que SÓLO los arqueólogos podemos excavar y dirigir excavaciones en este país... Y si no... multita.


    Todo es súper simétrico. Depende de cómo lo quieras ver.


    Por cierto, me parece súper acertada esa teoría de la SIMETRÍA. De dónde la sacaste?. Aquí en GZ seguro q funcióna fetén. Con las mámoas por ejemplo. (Lo anterior era un sarcasmo, el "más sustuoso de la provincia coruñesa y de Galicia" de los sarcasmos.


     

  42. #92 coso 21 de ago. 2007

    Ay lino,lino lo de ir por  Letras éche un problema.Te recuerdo que la casiterita y la wolframita están asociadas,donde hay una hay la otra:


    "En ocasiones resulta difícil deslindar las explotaciones de wolframio de las de estaño debido a que la casiterita y la wolframita (más común en Galicia mientras que en otras explotaciones españolas de wolframio domina la scheelita),principales minerales del estaño y wolframio respectivamente,se encuentran normalmente mezclados,lo que obliga,en la práctica,a una explotación conjunta de ambos.De hecho,en la actualidad,todas las minas gallegas de estaño son también de wolframio con la excepción de la de Penouta.Distinto es que el wolframio no se aislase hasta los años finales del siglo XVIII,y que se considerase antes como ganga del estaño,o que su utilización industrial apenas cuente 130 años de historia."


     


     

  43. #93 pérola 21 de ago. 2007

    Hola Coso


    Estoy segura de que Lino sabe y conoce perfectamente la asociación cassiterita-estaño-wolfram, pero sabe seguro también, estoy segura de nuevo, que el wolframio no se extrae con auténtica devoción hasta los años 40 del pasado siglo XX, cosa que o pareces desconocer, o que te hace realizar afirmaciones ucrónicas, por lo que seguro te llamó la atención


    La teoría de las simetrías es posible haga referencia a territorios centuriados, que por sino lo sabes, te lo digo yo, no existieron, aparentemente en Callaecia


    Saúdos

  44. #94 lino 23 de ago. 2007

    Coso, exactamente el estaño va vinculado a la scheelita (pide el comodín del diccionario), no al mineral del wolfram. Pero si quieras que nos pongamos con tecnicismos... tu mismo. Ay, cuantas tardes por Monte Couso pasé yo!. Y mira que no había, y digo había, mámoas por allí. Y del otro lado del monte, en As Covas (Os Fornos), hay una explotación minera bastante chula. Catalogada como romana, por cierto.


    Y mira que no hay topónimos Coso/Couso... precisamente en Burela o outro día...


    Ves, en Padreiro (ojo, al lado hay otro pueblo, Pedra Padreiro), tb excavaría yo. Pero creo que el mosaico se lo chimparon en los ´60.

  45. #95 jfca 24 de sep. 2007

    Mira que o dixen...........que o convite foi superamistoso


    (no fondo....xa sabia , eu, que nunca ia ser),  que para quen non quer sempre hai dabondo.


    Xa non sei si non empezar a pasar lista e poñer faltas de asistencia, por moito que á alumna destaque........(cando ven)........eso cando ven.....que,,,,,,,é........


    espero que te comportes con os teus do mesmo xeito.........

  46. #96 coso 01 de oct. 2007

    Lino: lo digo,lo del granito,porque según tu gran libro de cabecera(Brigantium 13),el mega aglomerado secundario de Brandomil,el más importante de la cuenca del Xallas se encuentra "alejadísimo de las minas de granito" con las que se construían los famosos fustes de las lareiras.


    aunque viviÉramos en una época cálida ,el gradiente de temperatura respecto a la altura era el mismo,digo yo.Y SOPLARÍA EL VIENTO EN LAS CUMBRES.O NO HABÍA VIENTO.


     


     


    Pero bueno,puteos al margen.Como sigue la conjura de los necios.


     


    Yo quiero que jfca y lino me expliquen la precisión cosmológica ,sin igual ,en todo el Imperio que se deduce de la ubicación de Castris y Cidadela:


     


    Repito :Castris latitud:


               Cidadela latitud:


    Cidadela:           43º 5' 9,o5"


    CASTRIS:latitud: 43º 5' 8,34" 


    distancia a Caranico / Caronium:  47 km


     


    Me parece que fallan en 100 metros  y los separan unos 60 km


    Si el ejército era capaz de medir latitudes con esa precisión,también eran capaces de ubicar Compostela.


    Lo que está claro es que el campamento de Cidadela se ubicó a partir del de Castris.No es de extrañar ,porque en territorios de Grandimirum existe un monte(monte Castelo) desde el cual se percibe TODA LA PROVINCIA DE A CORUÑA,excepto Ferrol.Recomiendo encarecidamente su visita en un día claro.


    Hasta puedo decir más,existe un lugar mágico,del que por suerte procedo,que por una conjetura de fallas y relieves(casi milimétrica) se perciben los montes de O Bocelo, a unos cincuenta kilómetros de distancia.!un lujo ver Lujo¡ como dice mi abuelo.Es que no hay nada como conocer el lugar.


    Por cierto,en brevis, excavaciones en el mega- aglomerado secundario de Brandomil.Y mira que los romanos se esmeraron por ubicar la caput villae en Santa Comba, para tener contentos a los de Castris y a los de Brandomil.Si levantaran la cabeza.Qué cosas¡



     


     

  47. #97 coso 02 de oct. 2007

    No creo que el inhóspito ,venteado,huracando asentamiento de Coruña,sobre todo para un romano(similar al actual Laxe(hoy en día) fuera elegido cabeza comarcal(flavio) de un valle tan excéntrico respecto a la Coruña como Bergantiños.Por mucho exactor que capeara el temporal en Caranico.Además jamás he visto una ciudad tan "clasista" hasta en el trazado urbano, y que me entiendan bien los coruñeses.Todo un desarrollo urbano para proteger del viento a los cuatro señoritos(romanoides) que se calientan al sol en las fachadas de La Marina.Menos mal que el espíritu septentrión- -castrexo de la gente humilde sabe apreciar la belleza del viento y de las borrascas de esa tierra llamada Gallaecia.(a chuvia é a sangre da terra,dice mi abuelo).


    Un día en un programa de radio compararón a Serrat con U2.No habían entendido nada.U2 como la gaita es el extremo,el viento.El viento que lleva a otros lugares,hay que grita,airear para llegar a otros lugares.El mediterráneo es el mar doméstico,la ría,la brisilla.Será por eso,por lo que los vigueses,ciudad olívica y de ría,eran apodados Helenos.


     

  48. #98 giannini 09 de oct. 2007

    Ya que hemos citado a Carré Aldao, anoto lo que señala este autor sobre el paso de la Vía XX por las proximidades de La Coruña, y lo anoto, porque además de aludir al puente que nos ocupa, señala que vio una calzada, que en otros pasajes de su obra dice que es "empedrada", y que de no ser romana, debía tratarse de un camino medieval.


    Sobre la Vía XX:


    "De Arteixo continuaba a Pastoriza, en el mismo municipio y feligresía, en la que se encuentra un santuario muy nombrado próximo a lo que se cree fue un altar druidico.


    Continuaba la ruta del camino a Bens (Oza-Coruña), donde se pierde una calzada en el arenal de la playa, y torcía al SE. para Elviña (Oza-Coruña) en cuya parroquia hay un castro de su nombre y cerca un monte das Olas, por las muchas vasijas cinerarias halladas en sus mámoas.


    En Elviña partía un ramal que subía por Eirís (Oza-Coruña) a las alturas de Castrillón, donde aún se ven trozos extensos de dicha vía, y bajaba a buscar el istmo de la Coruña para ir a Farum (el faro), tocando antes en la primitiva población y habiendo todavía, a espaldas de la parte más antigua, llamada la Ciudad Vieja, el campo que se conoce por la Estrada.


    De Elviña, en la que recientemente, por la construcción de un camino vecinal, quedó cubierto un gran trozo de la vía romana, iba a Palabea (Oza-Coruña) y a Acea da Máa (Haciadama), en las feligresías del Burgo y Rutis, municipio de Culleredo, en cuyo sitio existe un molino sobre restos de un puente romano, y llegaba al Burgo".


    Carré Aldao, Eugenio: "Provincia de La Coruña". En: Geografía General del Reino de Galicia dirigida por F. Carreras Candi. Barcelona : Casa editorial Alberto Martín, 192?, vol. I, pp. 273-274,


    Traigo a colación al bueno de D. Eugenio no por su opinión, que como todas es respetable pero no deja de ser una especulación como cualquier otra; lo traigo por su mención a un "camino antiguo", que estaba "empedrado", y del que había visto algunos tramos en la zona del Castrillón, Elviña, Bens, o Borroa ya en la parroquia de Pastoriza (Arteixo). El Castrillón puede relacionarse con un castro del que aún no han aparecido restos; en Elviña hay otro castro; en Bens está el castro de Nostián, y en las proximidades de Borroa se encuentra el castro de Pastoriza.


    Sé que no es el único autor que alude a una calzada en el actual barrio coruñés del Castrillón. En la misma zona se han producido últimamente movimientos de tierras para construir un viaducto en la zona de Eirís, y recuerdo que en La Voz de Galicia se dijo que habían aparecido tégulas.


    En definitiva, que no sólo D. César Vaamonde Lores señala que el puente-dique de los molinos de Acea da Ama tiene unos cimientos romanos, sino que Carré Aldao es de la misma opinión. Cuando tenga tiempo, y pueda ir con marea baja, me pasaré por allí, pero no tendría el menor inconveniente si alguien se me adelanta.

  49. #99 jfca 12 de oct. 2007

    Giannini,


    ¡quiero ver esos cimientos romanos!


    muéstranoslos.........


    .....y luego ya discutiremos si son de la XX , o de algún ramal......


    que será lo mas normal


    ( que conste que deseo que lo sean)


    me viene bien en mi teoria sobre O Burgo


    anterior a los templarios.............para ellos..... O Temple...


     


    "Ad Burgum Farum"


      (A)   O Burgo..........  do Faro 


    ( sin faro quedou,  craro), en algún lado poñian eso........¿quen sería?


    ............si fuese la XX pondría


    AD BRIGANTIUM.............


    .........pero no lo poneeee


    ni lo puso nunca, ni nunca encontraras ningún miiario que ponga Brigantium en dirección Coruña.


    En verdad, en verdad os digo


    que los betanceiros


    en esto de Brigantium


    cuando menos, podian,


    fueron y son mais,,,,,


    enxebres  ca vos.....


    ---------no me demostrais nadiña--------------------


    ---


    A CRUÑA = BRIGANTIUM


    -------------que bobos suponeis a nuestros ancestros, que no se acuerdan  ni  de una leyenda de eso.........pero si de muchas mas..........


    que raro que la única (toda)  leyenda que tenga la torre sea céltica y que no tenga alguna romana... (vamos...que ni siquiera hay "mouros")


    Hay un Vicus en Pontes Veterii, que tiene mas restos romanos que  A CRONIA


     

  50. #100 giannini 13 de oct. 2007

    ¿Problemas de comprensión de lectura? En otras ocasiones, supongo que entra dentro de lo posible, pero contigo, no. Es mera perturbación en la comunicación, introducida por ti. Me explico. La comunicación, según sabemos por aquel libro de Lengua de 1º de BUP de Fernando Lázaro Carreter, se da entre un emisor y un recetor; se produce empleando un canal, un soporte, como puede ser este informático; también para comunicarnos empleamos un código, y es necesario para que la comunicación se produzca que el código sea común, conocido por emisor y receptor.


    Cuando el emisor o el receptor introduce perturbaciones en la comunicación, interferencias, la comunicación no es posible. Otra vuelta más explícita a ver si así lo entiendes. Si tú quieres comunicarte por escrito con alguien, empleando este soporte informático debes emplear las normas ortográficas y gramaticales del español, o del gallego si quieres. Pero si lo que haces es inventarte tu propio código, tu propia ortografía y gramática, que puede ser más o menos simpático en tanto que resulta ininteligible, por ejemplo acudiendo a frases sueltas, no acabadas, que poseen una intencionalidad que sólo tú conoces; si te pasas por el forro las normas ortográficas con puntitos, guiones, un baile de mayúsculas y minúsculas y demás, estás empleando un código críptico que sólo tú y algún privilegiado conoce. Como no tengo ni repajolera de criptología, lamento no entenderte, y sabes que no soy el primero que te lo dice.


    En cuanto a lo que dices acerca de que si no son peras, son manzanas, pues claro, hombre, pero son indicios, y cuando existen elementos indiciarios del paso de una calzada romana, creo que no deben despreciarse tan a la ligera.


    Sobre la calzada que descubrió el buen curilla cerca de Ciadella, a ver qué nos dice per y los demás, pero yo no tenía noticia de que se conociese. Estoy en varias cosas a la vez, y como aún no acabé de leer ese artículo de César Vaamonde Lores, en el que además de tratar de esa calzada lo hace también del puente de Acea da Ama, en cuanto acabe, te cuento y os cuento.

  51. Hay 147 comentarios.
    página anterior 1 2 3 página siguiente

Si te registras como usuario, podrás añadir comentarios a este artículo.

Volver arriba