Autor: Xabrés da Teixeira
sábado, 17 de noviembre de 2007
Sección: Toponimia
Información publicada por: xabres
Mostrado 40.689 veces.


Ir a los comentarios

"Cortello" de lobos

De cómo coger un lobo vivo, con las manos.

Escribe aquí el primer bloque de texto de tu“CORTELLO DOS LOBOS”

(O  como coger un Lobo con las manos)

 En el pueblo de Lubián, sede del ayuntamiento del mismo nombre, en lo que ahora se viene llamando la Alta Sanabria, existe una curiosa construcción, desde tiempos casi inmemoriales, que tiene este nombre: “O CORTELLO DOS LOBOS”.

 Yo, he tenido el honor y el placer de conocer a D. Felipe Lubián, carpintero, molinero, labrador y por ende padre de la familia Lubián Lubian, el cual en alguna tarde de otoño, en el corral de su casa, y al “agarimo” de una rayola de sol, un torrezno asado y una buena jarra de vino, elaborado con uvas de Toro, nos contaba sus aventuras como molinero y sobre todo gran conocedor del rito de coger los lobos en el “cortello”.

 El “cortello” es un recinto circular, excavado en la ladera de la montaña, por encima del pueblo de Lubián (tanto el gentilicio como la toponimia se confunden), cerrado por un muro de piedra de más de 3 metros en la zona baja del mismo y aproximadamente cinco e la mas alta.

 Cuando se barruntaba, que el lobo rondaba la zona, en busca de comida, normalmente ya casi en el invierno, pués en las sierras ya no quedaba ganado, el cánido se acercaba a los pueblos, y solía “achagar” y comerse los “rixelos” y algún que otro perro de caza. Evidentemente los mastines no se atrevía con ellos, sobre todo con los formidables mastines leoneses, protegidos con las “carrancas”, entonces como decía se procedía al intento de captura del enemigo de los pastores. (Hoy las cosas han cambiado, tanto para el lobo como para los pastores, ya casi no quedan ni de uno ni de otros)

 Para capturarlo, se introducía dentro del “cortello” un “rixelo”, año o cabrito, que por su edad y al echar en falta el calor del rebaño, o de su madre, se dedicase a balar durante la mayor parte de la noche, con el fin de que el lobo, atraído por sus balidos, intentase cogerlo para comérselo.

 El lobo una vez localizado, el pobre “rixelo”, no se lo pensaba mucho y saltaba al interior del “cortello”, lo que no sabia era que aquella seria seguramente, la última vez que comiese un cabrito, o cordero.

 Una vez que el lobo daba cuenta del animalito, como es lógico, éste dejaba de balar, señal para los del pueblo de que el depredador estaba dentro.

 Entonces con lazos, estacas, y “horquillas” de madera, capturaban al hambriento animal vivo, que era de lo que se trataba.

 Aquí comenzaba la segunda parte del ritual, pués una vez capturado el lobo, durante unos cuantos días, se lo llevaba en casi procesión por todos los pueblos de los alrededores, para que los habitantes de los mismos, colaborasen en el mantenimiento del “cortello” y su muro.

 Esta tradición ya debe hacer unos cuarenta años que ha desaparecido, aunque al “CORTELLO DOS LOBOS”, depuse de su restauración, está apto para su uso, aunque creo que ya no hay “rixelos”, para introducir dentro, y lobos deben quedar muy pocos.

 Si alguna vez pasáis por la autovía de la Rías Baixas, justo entre las portillas del Padornelo y La Canda, y si no lleváis mucha prisa, merece la pena desviarse hasta Lubián, os encontrareis con gente muy acogedora que os enseñará el “Cortello”, algo de nuestra historia etnográfica, que está en vías de desaparición.

 Un cordial saludo

 artículo


No hay imágenes relacionadas.

Comentarios

Tijera Pulsa este icono si opinas que la información está fuera de lugar, no tiene rigor o es de nulo interés.
Tu único clic no la borarrá, pero contribuirá a que la sabiduría del grupo pueda funcionar correctamente.


  1. #1 arenas 17 de nov. 2007

    Conozco dos loberas, una en Perex (Burgos) y otra en galicia, creo que cerca de Camariñas o Muxia, en una playa donde hay un cementerio de ingleses, de un naufragio antiguo, las tumbas ya no tienen cuerpos, los reepatriaron. Esta noche subo alguna foto.

  2. #2 Abo 17 de nov. 2007

    Es curioso, que la
    palabra RIXELO no la contempla ni el Drae ni nuestros diccionarios “Xerais da
    Lingua” ni el de Franco Grande, “Diccionario Galego-Castelán”.  Parece ser que en galicia era una medida como
    podemos ver en:    


    http://www.edugaliza.org/inicio/aulas/mates/metro/17

     
    “Rixelo Nas zonas de pastoreo por contrata servía para
    contar as unidades animal-día que o pastor tiña a cargo  

     
    1 vaca/día= 10 rixelos

    1ovella/día=1 rixelo

    1cabra/día=1 rixelo.

    O pastor recibía un día de
    manutención por cada 7 rixelos.

    Como nota de interese
    empregábase un pau (a tarxa ou talla) con inicisións para levar a
    contabilidade.”

    Puedes, una vez más, recurrir al
    tan socorrido texto de A. Moralejo Lasso (1977) pp137/143 y allí el artículo:
    <<FOGIUM LUPALE>> Y SUS ACTUALES DERIVADOS GALLEGOS.  Muy importante, como siempre, lo que nos
    cuenta el ilustre profesor.

    Puedes entrar en: “Forum
    Gallaecia” y alli el artículo: “O lobo ten que seguir existindo na Gallaecia”,
    por un tal Andrade. (....el de Celtiberia.net?).

    Como sé, Xabres, que eres de la
    zona y eres un andarín de armas tomar, te cuento una anécdota que me/nos
    ocurrió no hace tanto tiempo por los montes de La Grova y en una ladera del
    pico más alto o “Grova”.  Estábamos
    buscando los límites antiguos de Belesar con Oya.  Un punto “O Cortelliño”. 
    Localizamos lo que creíamos ser este punto del límite ya que muchas
    veces se emplean las mámoas como puntos referenciales y creimos que una pequeña
    mámoa (cortelliño), que nos pareció ser, podría ser el punto esperado. 

    Bien, es muy posible estemos
    acertados con nuestro rollo, pero meses más tarde, y aquí ya no recuerdo bien
    la fuente que es una de las Revistas de Estudos Minóranos (si interesa la busco
    que la tengo por aquí detrás) un artículo que hablaba de este cortelliño con
    los muros que le acompañaban en los laterales y frente y que dentro de él se
    introducía un cabritillo para reclamo del lobo, es decir un caso más de los
    muchos FOXOS que tenemos por galicia.. En Belesar “A costa do Foxo”.  Esos foveas lupales o como se diga.

    Yo es que del lobo no tengo
    palabras, ya se que nada o poco tiene que ver pero ya hace muchos años que mis
    perros fueron siempre pastores alemanes, siempre perritas, son...distintas.  

     

     

  3. #3 Onnega 18 de nov. 2007

    Corrección de error en mensaje 27, donde digo alzapié es alazapié.


    Más sobre fosos gallegos: el foxo o couso de O Incio, de paredes convergentes, tiene como mínimo 1000 años, según deduzco de "et inde ad illam scriptam super Onitio, et inde ad fogium Lupalem" (año 1082).


    http://www.terra.es/personal6/xose4776/foxo002.jpg


    (C) Xosé, http://www.terra.es/personal6/xose4776/


    Se encuentra en un estado lamentable: O foxo dos lobos do Incio, cinco anos á espera da rehabilitación

  4. #4 Labrego 19 de nov. 2007

    Sí que hay lobos, muchos más de los que parece. Hace muy poco mataron un poni a menos de 20 kms. de los Cantones coruñeses. Y el lobo sí ataca al hombre, escogiendo a niños, ancianos y mujeres. Hay bibliografía que lo acredita y en galicia el último caso en la Península tuvo lugar en Rande (Ourense), en los años 70 del pasado siglo. Recomiendo la lectura de "El Cazador Gallego con escopeta y perro", de 1833, del betanceiro Froilán de Troche y Zúñiga, en el que se relata la plaga de lobos que asoló galicia después de la cruenta guerra que los paisanos tuvieron con los franceses hasta echarlos a patadas, y durante la cual los lobos se aficionaron mucho a la carne humana.

    Yo los he observado en varias ocasiones y he visto muchas veces el resultado de sus ataques (lo cual no me solivianta, toda vez que es un carnívoro que necesita comer). La naturaleza es cruel, es pura vida y muerte, sin sentimientos, y en esto el lobo es uno de sus máximos exponentes. No hay buenos ni malos.

    El lobo es un animal que me fascinaba, pero a medida que lo he ido conociendo de primera mano (nací en galicia pero no en zona lobera) lo he ido desmitificando. Al contrario que en el caso del jabalí, que es un animal valiente y que casi siempre va de frente, el lobo es muy cobarde y solamente se muestra valiente cuando sabe que está en clara ventaja.

    Lobos sí, por supuesto, pero en lugares remotos donde causen el menor número de problemas posibles (porque ocasionan muchos).

  5. #5 xabres 26 de nov. 2007

    .Ha caído en mis manos un tríptico de la Asociación Carballos da Sementeira y escrito por David Pérez López, con el titulo:

    OS FOXOS DO LOBO

    PATRIMONIO ETNOGRÁFICO

    XURÉS-GERES

    GALIZA/PORTUGAL

    Transcribo:

    SITUACION

    Marco privilexiado, na raia Seca entre Galiza e Portugal, abranguindo as terras galegas do Val do Limia e as portuguesas de Miño e Tras-os-Montes. Os foxos concentranse nas serras que forman o Parque Internacional Geres-Xurés e arrededores, sendo a maior concentración de foxos do lobo do mundo. A desbordante riqueza etnografica e historica destas serras ven dada pola intensa humanización que sufriu desde a Prehistoria, onde os galaicos cultivaron a terra, recolectaron os froitos do bosque, cazaron e prazticaron unha extensiva gandeiria de montaña.

     Os foxos da zona galega do parque non son os mellor conservados, ogallá que este triptico sexa o 1º paso para unha futura posta en valor e aproveitamento turístico dos mesmos, como reflexo da arquitectura monumental e inxenio medievais.

     Para visitar as mellores mostras do fenomeno foxo en Portugal , cunha conservación espectacular,dirixidevos ao concello de Montalegre e visitade os foxos de Avelar, Parada de Fafiao, nun fermoso percorrido polo val do rio Cávado.

    HISTORIA

     Os antecedentes dos foxos atopamolos na prehistória, cando os cazadores abrian buracos no chan disimulados con polas e xestas para atrapar as presas. Estas técnicas perfeccionanse, e cara o século X aparecen referencias textuais de grandes foxos do lobo espallados polas serras. Monumentais obras nas que participa toda a aldea empapada de un elevado espirito comunitario.

     A Batida do Lobo: Do mesmo xeito que para a construcción e mantemento do foxo; na batida corrida ou montaria medieval do lobo, participaba toda a aldea. Un representante de cada casa,obrigatoriamente tiña que participar na batida, dirixida polo Monteiro Maior, nomeado polo Señor das terras, e frecuentemente encabezada por clérigos. No despregue final, participan cabaleirias, cans e os veciños e veciñas provistos de latas, caldeiros, cornos e outros aparellos barullentos. Batendo o mato con aixadas e gadañas ata facer sair ás alimañas, con moito ruido e berros ian encamiñando a presa cara o foxo, onde agardaba varios homes por riba dos muros. Abatido o lobo, armábase unha gran parafernalia de trasladoque remataba nunha festa con gaitas, baile e comida. O animal expuñase varios días na aira da aldea e ás veces mesmo se lle facia un xuizo.

     Fenómeno Lobo; O lobo, converteuse desde o Neolitico, no maximo competidor da especie humana e polo tanto no seu maior inimigo; asi se perseguiu, humillou, maltratou sen ningún tipo de clemencia. Séculos enteiros de lendas, contos, persecucións, morte e veleno, contemplan a unha das criaturas mais miticas da historia da humanidad.

     Antes do cristianismo, o lobo tivo a categoria de Deus en moitas culturas europeas, e na Galiza venerouse á Reiña Lupa. Na Idade Media, o lobo, adquiriu condicións máxicas e sobrenaturais, e asociouse ao demo e a bruxeria, todo alimentado pola presenza dun ser maléfico e ruin chamado Lobishome, que incrementou a sua demonización. Hoxe as poboacions lobunas retroceden, pero ainda seguen provocando certo arrepio nos corpos dos campesiños da Galiza rural.

    OS FOXOS

     Son os vestixios arqueo-etnográficos que as sociedades rurais agro-pastorís idearon para cazar lobos. Parece producirse a partir do ano 900 a eclosión aequitectónica do fenomeno, como reflicten os documentos dos mosteiros. Os principais tipos de foxo son: simple, de cabrita e de converxencia. O 1º é o mais universal e antigo, consiste nun buraco no chan disimulado con polas e xestas. Os outros dous, mais inxeniosos, son exclusivos do Noroeste Peninsular, non aparecendo referencias orais nin escritas deles en ningunha outra rexión do mundo.

     Foxo de Converxemcia: Está formado por longos muros de pedra irregular disposta linealmente en seco. As paredes, que abranguen as dúas vertentes dunha vagoada, vanse estreitando regularmente ladeira a baixo, tipo funil, para rematar nun pasadizo estreito que desemboca nunha construcción circular de reducido diametro (4 m.) e fondo variabel cunha pequena porta para retirar á victima. A lonxitude das paredes, varia desde 200 m. Até máis de 1000. O máis grande do mundo coñecido atópase na Serra do Soajo (Arcos de Valdevez-Portugal), e mide máis de dous kilómetros. Äs veces, na entrada dos foxos aparecen pequenos muros circulares, chamados esperas, onde se agochaban os cazadores.

     Foxo Circular ou de Cabritilla: Construcción circular pétrea, de aparello irregular, coroada con lousas planas sobresaindo cara ao interior, chamadas capeas. A altura das paredes sobrepasa os dous metros e o diametro dos foxos oscila entre 30 e 60 metros. No interior colocábase unha cabra como reclamo para o lobo, que atraido polos berros caia na trampa. A mañá era axusticiado polos veciños da aldea máis cercana.

     ROTEIRO DO FOXO DE CORBELLE

      Saíndo da vila de Bande, pasando por  Corbelle, chegamos ao alto das Catro Cruces, onde unha pista arranca á esquerda cara á Pedra Fita das Catro Cruces, fito prehistórico é mediaval. Seguindo entre un espeso bosque de piñeiro roxo (silvestris), atopamos A Mota, gran túmulo funerario megalitico que dentro conserva unha cámara de pedra onde hai 5000 anos enterraban aos mortos; logo de 1 km. Situámonos no comenzo do foxo do lobo. As frondosas carballeiras do alto Cadós, agochan lobos, porcos bravos, teixugos, corzas e unha inxente cantidade de fauna salvaxe, sempre vixiada pola penetrante mirada da Aguia Real.

     SERRA DO LABOREIRO

      Amplitude e silenzo transmite esta espectacular serra, onde centos de cabalos, vacas e cabras pastorean semi-ceibes desde o Neolítico. No horizonte recórtanse as mámoas, que forman unha das concentracións megalíticas mais elevadas de Europa. Petroglifos, pedras fitas, vieiros, pinturas e foxos, complementan o grandioso legado histórico arraiano.

     ROTEIRO DO FOXO DE GUENDE

     Desde o fondo da aldea de Guende, no concello de Lobios, ascendemos por un antigo camiño de carro ata o foxo de cabrita. O camiño atravesa a Raia ao pé do pico de Fontefria, chegando a aldea portuguesa de Pitoês das júnias; atrás quedan: os currais de Fontefria e  o milladoiro onde no ano 1502 finou o abade do Mosteiro de Santa Maria, Gonçalo Coello, atrapado nunha intensa nevada. Entre maio e Xuño poderemos observar multitude de flores entre as que destaca a endémico e precioso Lirio do Xurés.  

     CURRAIS DE FONTEFRIA

     Desde tempos históricos os pastores que na primavera-veran suben co gando cara a serra, pola noite refuxian os rebaños en currais para defenderse do lobo e eles dormen en chivanas: canstruccións primitivas de grandes bolos de pedra, recubertas de terrons para illar da calor e do frio.

     Texto, deseño : David Pérez López

     Edita: Asocioación Cultural Carballos da Sementeira

     Colabora :Xuta de galicia –Conselleria de Cultura e Deporte.

    Dado el interés divulgativo, que creo será del aprecio de muchos Celtiberos, intentaré escanear el folleto, sobre todo por los mapas que incluye, para mayor informacion.

     Saludos a todos.

  6. Hay 5 comentarios.
    1

Si te registras como usuario, podrás añadir comentarios a este artículo.

Volver arriba