Autor: El Periódico Extremadura
miércoles, 26 de abril de 2006
Sección: Artículos generales
Información publicada por: Ibor
Mostrado 107.816 veces.
POLEMICA SOBRE EL ORIGEN DEL HABLA CACEREÑA DE VAL DE XÁLIMA
-
La Junta y el BNG se enfrentan por ´La Fala´
El Ejecutivo regional tacha de "aprendices de brujos" a los nacionalistas
La reclamación por parte del Bloque Nacionalista Galego (BNG) de "medidas y políticas concretas" para defender el gallego que se habla, en su opinión, en los municipios cacereños de Erjas, Valverde del Fresno y San Martín de Trevejo, ha motivado la reacción de la Junta de Extremadura. El Ejecutivo regional ha recordado que en esa zona no se habla gallego, sino un dialecto derivado del tronco común del galaico portugués, con adherencias asturleonesas, resaltando la "magnífica salud" que goza este habla conocido como ´La Fala´.
El Gobierno extremeño expresó su confianza en que la Xunta de Galicia "desoirá los torpes cantos de sirena de estos aprendices de brujo con los que les ha tocado gobernar esa tierra hermana" y lamentó que "pierda el tiempo con tales fantochadas", unas declaraciones que han encendido las iras del BNG.
La vicepresidencia de la Xunta (en poder del BNG), que ostenta Anxo Quintana, señala que "se ha faltado gravemente al respeto del Gobierno gallego y a su presidente" y exige a Ibarra "disculpas a todos los gallegos".
-
Más informacióen en: http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/noticia.asp?pkid=234697
No hay imágenes relacionadas.
Comentarios
Pulsa este icono si opinas que la información está fuera de lugar, no tiene rigor o es de nulo interés.
Tu único clic no la borarrá, pero contribuirá a que la sabiduría del grupo pueda funcionar correctamente.
Si te registras como usuario, podrás añadir comentarios a este artículo.
¡Vaya, lo que me he perdido estando dos días fuera!
Bibliografía sobre A Fala de Xâlima: Inserto a continuación los títulos de las numerosas obras especializadas que el Gabinete de Iniciativas Transfronterizas de la Junta de Extremadura ha editado sobre el tema, para que podamos conocer la actualidad científica sobre la cuestión y hablemos tod@s con fundamento:
-FRADES GASPAR, D.: Vamus a Falal. Notas pâ coñocel y platical en nosa fala.
-GARGALLO GIL, J.E.: Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los Tres Lugares.
-MARTÍN GALINDO, J.L.: A Fala de Xâlima. O falar fronteirizo de Eljas, San Martín de Trevejo y Valverde.
-REY YELMO, J.C.: A Fala. La "fala" de San Martín de Trevejo: O Mañegu.
-MARTÍN DURÁN, J.: A Fala. Un subdialecto leonés en tierras de Extremadura.
-LÓPEZ FERNÁNDEZ, F.S.: Arreidis. Palabras y Ditus Lagarteirus.
-VV.AA.: Actas del I Congreso sobre "A Fala".
Todas están publicadas por la Editora Regional de Extremadura entre 1999 y 2000, dentro de la Serie Estudios Portugueses (a excepción de la primera obra citada, que no forma parte de esta colección).
La definición más ajustada y "ecléctica" que se puede sacar de todas estas lecturas acerca de la "Fala de Xâlima" (y aunque conviven posturas divergentes), es la siguiente: se trata de un habla de transición entre el gallego-portugués y el astur-leonés occidental, con innegable influencia del dialecto extremeño y del superestrato castellano. De modo que la "Fala de Xâlima" es, para empezar, una realidad lingüística compleja que no admite reduccionismos...
Discrepo con algunos de los planteamientos expresados en este foro hasta ahora:
vamos, que me da igual si tiene la razón el PSOEx o el BNG, pero el caso es que SE MUERE... (Amerginh, ayer). No se puede afirmar que la "Fala" se muera. De hecho, sin que su estado de salud sea lo que se dice excelente, sin embargo desde hace unos años está siendo objeto de atención y recuperación. No sólo me refiero a que la Junta de Extremadura la haya declarado B.I.C. (lo cual se antoja escaso para su entidad), sino a la celebración anual de un Día da Fala, a su enseñanza en las escuelas de los "Tres Lugaris", o a la presencia de rótulos de calles bilingües (San Martín) o incluso exclusivamente en la Fala (Eljas). Sólo por poner tres ejemplos. Me ciño a lo que afirma Martín Galindo en su obra antes mencionada: La Fala de Xâlima es una lengua viva y actual, ya que en la práctica es la de uso exclusivo en cada localidad y en las relaciones entre los vecinos de las tres; el español, o castellano, lo utilizan sólo y exclusivamente con lo foráneos y en las relaciones de tipo institucional [...], en la escuela, en ceremonias religiosas, etc. Un saludo.
Bueno, yo soy de San Martin de Trevejo y hablo mañego. Y puedo decir que yo no me siento extremeño.
Geográficamente siempre tuvimos mas relacion con Castilla y Leon que con Extremadura. Nosotros subiamos aceite y bajabamos trigo. El nucleo poblacional que ejercía influencia en nosotros era Ciudad Rodrigo. (Xalima, hoy). Bueno, Xalima, paisano (sí, paisano, puesto que ambos somos extremeños); esto se puede afirmar que es cosa tuya o de algunos más como tú, puesto que los xalimegos que he tenido ocasión de conocer (y los he conocido de los tres pueblos) sí que se consideran extremeños, y actualmente, superada esa economía de subsistencia del aceite, el trigo y el intercambio de patatas, los "Tres Lugaris" tienen mucha más relación con Coria y con Moraleja que con Ciudad Rodrigo, pues aquéllas están más cerca y mejor comunicadas que ésta (mejores carreteras del lado extremeño, y además sin tener que franquear puertos de montaña). Otra cosa es que vosotros os sintáis razonablemente diferentes a los otros extremeños por vuestra Fala ("ves Perales, ves los demás lugares"); eso es cuestión aparte que no pone en duda vuestra "extremeñidad", sino que, si me apuras, la singulariza. Un saludo.
http://mais.vieiros.com/letras2002/galegoellas.html
Orixe das falas do Val
As variantes lingüísticas proceden da lingua levada polos colonos instalados no val polo rei Afonso VIII de Galicia e León no século XIII, que repoboaron unha ampla área do ao sur de Salamanca, norte de Cáceres e a franxa oriental da Beira Baixa portuguesa. En época ben temperá a fala dos colonos foi varrida quedando restos en numerosos vocábulos rexistrados nas falas castelás da Serra de Gata e do suroeste da provincia de Salamanca, (regato, rodera, murceguiño, chambra, fechadura, gomo, bocoi, cangallo, lombo, carozo, múa, bago, meda, sobrau,...). A conservación da fala perdida no resto das zonas colonizadas explícase no abandono secular destas áreas, dificilmente accesibles ata hai escasas décadas. Estas falas son así o resultado dun galego antigo implantado neste val no século XIII que perdeu todo contacto co territorio orixinario e camiñou setecentos anos por libre.
Este artículo es muy largo... e interesante, de lo mejorcito que llevo visto estos días, y de alguien "creible":
http://es.geocities.com/alendoval/CFernandez-Xalima.htm
Cort-i-pego aquí la parte de estudio filológico:
3. TRAZOS GALEGOS DAS FALAS DE XÁLIMA[9]
3.1.Trazos comúns á xeneralidade das falas galegas
Entre os trazos lingüísticos caracterizadores da rexión de Xálima uns son comúns á xeneralidade dos actuais falares galegos e portugueses, como a ausencia de ditongo en formas como porta, nosa, boa, ovu e queru, herba; castelu, mocela[10]; a presencia de ditongos decrecentes oi, ei en palabras como noiti, oito, dereitu, maeira “madeira” e noutras como oitru “outro”, poicu “pouco” [11] e ei “eu”, mei “meu”; o mantemento de F- latino (fariña, fornu, fome), sen que se rexistre a aspiración propia das falas salmantinas e cacereñas próximas; a perda de –L- e de –N- (ceu, moíñu/muñu “muíño”; coellu, ceal “cear”) e a reducción das xeminadas –LL- e –NN- (aquela, martelu; anu, cabana); resultado [´] dos grupos –LJ-, -K’L- e –G’L- (allo, abella, tella)[12]; e artigo o(s), a(s).
Outros fenómenos propios dos falares de Xálima son caracterizadores das falas galegas e do portugués setentrional, particularmente trasmontanos, fronte ó portugués estándar (e as falas centro-meridionais). Entre estes fenómenos está a inexistencia da oposición fonolóxica entre a bilabial /b/ e a labiodental /v/ (chavi, bo viñu, con betacismo nos dous casos); mantemento da africada prepalatal [tS] en formas como chocallu, chover, sen a desafricación característica do portugués padrón (e centro-meridional); terminación –eu, -eea en formas como cheu, centeu e avea, vea no canto de cheio, centeio e aveia, veia dos falares portugueses veciños[13]; terminación –o [u] na P3 dos perfectos fortes (disso/dixo; feio/fido/ fizo “fixo”; pujo/puso “puxo”; quijo/quisso “quixo”)[14]; radical fag- de formas verbais como fago faga, fagas[15]; a forma impersoal hai de haber[16]; e radical viñ- no tema de perfecto de vir (viñe, viñestes, viño... viñera...)[17].
Ademais existen fenómenos da rexión de Xálima que son propios do galego fronte ó portugués, incluídos os falares setentrionais. É o caso da ausencia de fonemas vocálicos nasais e a existencia do fonema nasal velar nas formas do artigo indeterminado unha e compostos algunha, ningunh (e variante niñunha), así como en unhus, que convive con uns en Valverde e con us nas Ellas e San Martín[18]; do alomorfo lo(s), la(s) en sintagmas como agarra-lo cabalo, propio da maioría dos falares galegos[19] e das contraccións ó, ós resultantes do encontro da preposición a e o artigo, xerais en galego[20].
3.2. Xálima, “maqueta” do galego dialectal
Segundo Costas (1992b: 86), as falas desta rexión de Cáceres constitúen unha maqueta da dialectoloxía galega:
Diciamos que estas falas supoñen –na nosa opinión- unha maqueta de moitos fenómenos fonéticos, morfolóxicos e léxicos que se dan a maior ou menor escala por todo o noso territorio lingüístico, e, máis concretamente, as semellanzas e paralelismos son ben evidentes coas falas bercianas, zamoranas e do leste de Ourense”.
Paréceme ben atinada esta idea de estarmos diante dunha maqueta do mapa dialectal galego, como pode comprobarse cos seguintes fenómenos.
3.2.1. Fonética
No que respecta ás sibilantes, en Valverde hai un sistema semellante ó dos falares galegos non seseantes, que é o maioritario no galego oral: /S/ deixal, xugu (e nalgúns casos /S/ > /x/ jovis “xoves”, ajudal “axudar”), /s/ sete, casa e /T/ doci, quinci.
Nas Ellas e en San Martín hai un sistema arcaico de sibilantes que lembra, en certo modo, o de falares galegos da Limia Baixa ourensá e o de Hermisende nas Portelas de Zamora. Así, consérvase a distinción entre as palatais fricativas sonora [Z] de genti, jovis, ajual “axudar”, jinja “guindilla” e a xorda [S] de axín “pemento”, caixa, oposición característica do portugués moderno fronte ó galego; e tamén se conservan distincións medievais entre xordas e sonoras dento-alveolares, como ocorre entre [s] de seti, passal e [z] de casa, coisa ou entre [T] de ceu, forza e [d] / [D] de quindi, naridis (sg. narí)[21].
A interdental [T] desaparece sempre en posición implosiva final nos tres lugares: de, ve, cru, capá, formas de singular correspondentes a decis, vecis, crucis, capacis en Valverde e a dedis, vedis, crudis, capadis nas Ellas e en San Martín (Costas 1992b: 96). O fenómeno xa fora salientado por Maia (200-1) ó referirse conxuntamente á perda de –s (ou –z) final de palabra, que “por vezes, desaparece por completo, mesmo em casos em que –s funciona como morfema de plural. Exemplos: dé “dez” (Elj., S. Mart.), ôa bê ‘uma vez’ (Elj., S. Mart., Valv. del F.), ôa bô ‘uma voz’ (Elj.), tu cai ‘cais’ (2ª pes. do pres. do indicativo de cair) (Valv. del F.)”[22]. Maia considera que a presencia deste fenómeno lingüístico se explica “certamente, por influência dos vizinhos falares espanhóis da Extremadura, onde é um facto corrente”. Posiblemente conviña xebra-los casos (esporádicos) de aspiración e perda de –s, fenómeno sen dúbida estremeño e andaluz, da constante perda da interdental. No galego zamorano de Porto e en puntos espallados de Ourense rexístranse formas sen –z [T](vo, no, cru[23], capá, rapá).
Hai solucións de Xálima que son características do galego oriental, particularmente de puntos do Bierzo e das Portelas de Zamora, así como de zonas de Ourense próximas. É o caso de formas como cutelo, escutar, truta e luta (Costas 1992b: 89), solución semellante á portuguesa e non á do galego estándar (e maioritario no galego oral) coitelo, escoitar, troita, loita. E o mesmo ocorre coa terminación –ai por -ade en verdai, cidai / ciai[24].
3.2.2. Morfoloxía nominal e pronominal
No plural das palabras oxítonas rematadas en –n, tal como sinala Costas (1992b: 92) rexístrase a solución –ns do galego occidental (e do galego estándar) en Valverde (ladróns, razóns, folgazáns) e a solución –s do galego central nas Ellas e en San Martín (lairós, radós, folgazás. Estas formacións de plural á galega (e non á portuguesa), que non son descoñecidas dalgúns falares trasmontanos[25], xa foran salientadas por Maia (1977: 216-7):
Em Valverde del Fresno, às formas do singular em –on correspondem formas de plural em –ons, à semelhança do que acontece no galego occidental: ratóN, pl. ratóNs; copetóN, pl. copetóNs; botóN, pl. botóNs.
Nas Eljas, onde as formas de singular terminam em –ó, as de plural terminam em –ós, tal como acontece no centro e noroeste da Galiza: jamó, pl. jamós, limó, pl. limós, botó, pl. botós , etc.
Em San Martín de Trevejo, no singular encontram-se formas em –ón a que correspondem no plural formas en –ôs: tragóN, pl. tragôs; pulmóN, pulmôs, etc. O falar de San Martín de Trevejo ocupa, pois, uma posição intermédia, poderíamos dizer de transição, entre o falar de Valverde del Fresno e o das Eljas. Esporadicamente registei uma forma de singular em –ô a que corresponde uma forma de plural em –ôs: tapô, tapôs.
Nas palabras polisílabas en –l a solución xeral é –is en Xálima (animais, papeis, candís, españois, azuis/aduis), como en portugués e galego estándar, aínda que no galego dialectal esta solución só é propia de falas orientais. Nos monosílabos a solución é –les (males, meles, soles). Así e todo, rexístrase cuais nun texto valverdeiro de comezos de século (Costas 1992b: 91)[26].
Nas terminacións –ANU, -ANA a solución de singular dos tres concellos é –án, como no galego occidental (verán, man; miñán, ran). Sen embargo no plural en Valverde a solución é a do galego occidental (veráns, mans; miñáns, rans), mentres que nas Ellas e en San Martín o resultado de –ANAS (miñás, ras) coincide co galego centro-oriental e o de –ANOS (verás, mas) só se rexistra nalgúns falares de transición entre o galego occidental e o central[27].
Nos pronomes átonos non hai a distinción te e che propia da maioría das falas galegas (e do galego estándar). O teísmo de Xálima, que é propio do portugués e mais de falas galegas do Baixo Miño e dá área das Portelas de Zamora, ten un correlato nas formas sen palatalizar le, les. Tal como sinala Costas (1992b: 101) “isto ocorre exactamente igual no galego-zamorano e nalgunhas falas do nordeste portugués onde non se deu palatalización ningunha dos dativos te e le > che e lle”.
Nos demostrativos as formas neutras estan hipercaracterizadas, como en portugués e en áreas do galego: isto/aquisto, iso/aquiso, aquilo. As formas aquisto, aquiso rexístranse en xente maior (Costas 1992b: 102).
3.2.3. Morfoloxía verbal
Nas desinencias verbais rexístranse solucións comúns ó portugués, que en galego unhas veces son propias da xeneralidade das falas occidentais (a vocal temática e en (tu) comeste(s) “comiches”) e outras veces sono dalgunhas falas occidentais dalgunhas orientais (o sufixo número-persoal –ste(s) da P2 dos perfectos). Na P5, agás nos perfectos, o sufixo número-persoal é –is (sois, dis “ides”, cantais, chegabais), como en moitas falas do galego oriental e en portugués (Costas 1992b: 105).
Tamén hai algún fenómeno propio de Xálima que é característico dalgunhas falas occidentais galegas e do portugués dialectal, pero non dos estándares galego e portugués. É o caso da terminación í na P1 dos perfectos en –ar de formas como agarrí “agarrei”, chorí “chorei”, semellantes ós agarrín, chorín do galego da Ría da Arousa e da Ría de Pontevedra. Esta solución non é descoñecida dos falares do Ribatejo, da Beira Baixa e mesmo da raia trasmontana[28].
A forma fel[29] “facer” das Ellas e San Martín é semellante a fer dalgún punto do galego de Asturias; e o mesmo pasa con trel “traer” de San Martín, que corresponde a trer tamén da Terra Navia-Eo asturiana[30]. A presencia dun radical regularizado oiv-/uiv- de oivir/uivir en todo o presente de ind. (oibu, oibis, oibi, uibimus, uibís, oibin) e do presente de subx. (oiba, oibas...) é semellante ó que pasa nas falas do sur de Ourense, das Portelas de Zamora e nalgunhas meridionais de Pontevedra, onde se rexistra ouvir e ouvo, ouves... ouva, ouvas..(Fernández rei 1990: 101)[31]
3.2.4. Léxico
Na análise do vocabulario de Sabugal, Xálima e Alamedilla Maia (1977: 498) salientaba o mantemento na rexión dun elevado número de arcaísmos, moitos deles comúns a falares de “além-fronteiras”, á vez que sinalaba as grandes afinidades léxicas co galego, co astur-leonés e co trasmontano:
São também muito numerosas as afinidades entre o léxico da região explorada e o de outras zonas peninsulares, de conhecido carácter conservador: o galego, os idiomas asturo-leoneses e o falar trasmontano em geral e, de uma maneira particular, os falares da faixa trasmontana fronteiriça”.
Hai moitos vocábulos de Xálima e da zona portuguesa fronteiriza que non se rexistran na zona trasmontana, pero presentan formas afíns en leonés e asturiano. E moi “expressivas são também as afinidades lexicais como o galego”. E verbo disto cita formas como a donezinha (e variantes como denozinha) de Xálima[32] e o arcaísmo fieito de Valverde e de San Martín, “mantido noutras zonas conservadoras de Portugal e na Galiza”[33] . Outras formas que cita Maia (1977: 502) afíns ó galego son mai en Valverde, e poñer de Valv. e poñel de San Martín .
Podería engadirse algunha outra como almozal de Valverde e almodal das Ellas, do vocabulario de Maia (1977: 287), que corresponden a almorzar da maioría das falas galegas para referirse á acción de “tomar o pequeno almoço”. Nos falares trasmontanos Santos (1967: 290) rexistrou almo(r)ço en Vinhais, en puntos de Bragança e no mirandés para esa primeira comida do día, de igual xeito que existe almorzar con esa significación en asturiano.
Maia sinala para a rexión de Xálima a existencia de arcaísmos como migrá “granada” (port. romã) migreira e migradeira para a árbore (port. romãzeira e romeira)[34], formas que non se rexistran en galego moderno, en parte porque esa árbore en Galicia é un exotismo. De tódolos xeitos, no canto da forma castelá usada normalmente en galego, ben se podería reintroduci-la migrá (e a migreira) tan viva no “galego” de Cáceres.
Segundo Costas (1996: 369), no inventario léxico é onde máis se aprecia o carácter arcaico e arraiano das falas do val do Ellas, “de sitio distinto rodeado de portugués beirao e castelán aleonesado”. E é no léxico onde se pode apreciar igualmente a “maqueta” dialectal do galego:
“Con todo, percíbese perfectamente a orixe galega (ou galego-portuguesa) de boa parte dos nomes comúns, dándose a coincidencia que nun espacio xeograficamente tan reducido coexisten plenamente vivos sinónimos de distribución dialectal por toda Galicia: estadunchu-funqueiru, cerdeira-cereixeira, sobreira-carrasqueira, chíchari-ervilla, dinusiña-doniña, etc., etc...; son ben presentes tamén arcaísmos do tipo mu-múa, argolas, ou o verbo estoxar [‘aforrar], etc”.
Logo refírese Costas ós cambios semánticos en moito do vocabulario de Xálima:
pero o máis normal para un galegófono, desde o punto de vista semántico, son os cambios parciais de significado que sufriron moitas palabas, así, sobrau ou palleira é a traducción do noso faiado (mesmo nas casas modernas), boiga e cortellu son sinónimos, a xeira é unha extensión pequena de terra (a que se dá labrado nun día), o alén é calquera campo situado algo lonxe, xaneira é a primeira cría dun animal (mesmo onde se perdeu o nome do mes e foi sustituído por eneru), encoirarse é o usado para espirse, lambón dise dunha persoa malvada, o xabri é só a masa para facer muros, etc., etc.[35]
4. TRAZOS NON GALEGOS DAS FALAS DE XÁLIMA
4.1. Trazos propios do castelán
Na rexión de Xálima son de emprego xeral fenómenos morfosintácticos que, de entrada, parecen castelanismos. É o caso da anteposición dos pronome átonos, que segundo Maia (1977: 272) “são quase sempre proclíticos: a mandorim ‘mandaram-na’ (Elj.), a ponhemos ‘pomo-la’ (S. Mart.), o querim ‘querem-no’ (S. Mart.), a levam ‘levam-na’ (Valv. del F.)”. Verbo deste fenómeno Costas (1992b: 102) sinala que a lingua do val do río Ellas se arreda do galego, portugués e astur-leonés, e se acaroa co castelán, brasileiro e –relativamente- co galego medieval.
E tamén debe ser por castelanismo o uso do auxiliar haber para forma-lo pretérito perfecto (ha comprau “compraches”, has uiviu “oíches”; há bindo “veu”), co mesmo valor do tempo en castelán, ó igual có uso deste auxiliar para o pluscuamperfecto de indicativo (había dau “dera”, había dito “dixera”)[36]. Segundo Costas (1992b: 103) é “moi probable que sexa un castelanismo que prendeu doadamente debido a que existían xa unhas formas arcaicas, unha base, propicias para a súa adopción plena”[37].
No terreo da fonética Gargallo (1999: 32) sinala a existencia de numerosos castelanismos con [x] nos tres concellos da rexión de Xálima: fijarsi, juniu, juliu, vilgin “virxe”[38]. Por outra parte, a existencia dun sistema vocálico de cinco fonemas /a/, /e/, /i/, /o/, /u/, sen a oposición fonolóxica /E/ - /e/, /O/ -/o/[39], característica do galego e do portugués é un dos trazos que Gargallo (1999: 31) inclúe entre os de continuidade xeográfica co castelán común de Estremadura e/ou da primitiva zona leonesa, ó igual cá neutralización r/l implosivo (idil/idel “dicir”, fel/ficel “facer”), o betacismo e o “yeísmo”.
No léxico da xente nova hai moitos castelanismos, que tamén se poden rexistrar en galego, especialmente en neofalantes urbanos.Verbo da “brutal penetración de castelanismos” no vocabulario da mocidade da rexión de Xálima dicía o seguinte Costas (1996: 369):
É fenómeno xeral a penetración brutal de castelanismos na fala dos máis novos, dos máis escolarizados –descoñecedores parciais dos traballos rurais, oficios tradicionais, léxico da flora e da fauna, etc. etc.- así, non é de estrañar que escasísimos menores de vintecinco anos non soubesen dicir como lles chamaban os seus avós á abubilla, á nutria, á golondrina, á árbore que dá ciruelas ou mesmo ó dedo meñique. Ninguén se avergoña de falar valverdeiro, mañego ou lagarteiro, pero todos son perfectamente conscientes de que os novos xa non utilizan os nomes bubela ou galu do campu ou popa, nin lundria ou lundra, nin anduriña, nin ameixeira, nin deu minguichi. A escola está conseguindo un dos seus obxectivos: borrar, varrer, as peculiaridades lingüísticas, desnaturaliza-las falas autóctonas: uniformar pouco a pouco en castelán.
4.2. Trazos astur-leoneses
Na fonética dáse en todo o val o paso -e > -i (alboroqui, mercolis “mércores”, jobis “xoves”), como no dominio astur-leonés, pero en ningunha parte ten este fenómeno a xeneralización da rexión de Xálima (Maia 1977: 159-60). Tamén é común ó astur-leonés o paso de -o > -u (comerciu, cestu), fenómeno que se rexistra en portugués.
Outros leonesismos afectan a parte do val, como ocorre coa presencia da velar xorda [x] en formas como lon[x]i “lonxe”, a[x]udal “axudar” ou [x]ovis “xoves” de Valverde (Costas 1992b: 95-6), ou coa terminación –orin dos perfectos en –ar de formas como chegorin, deixorin das Ellas e San Martín, fronte a chegaran de Valverde (Costas 1992b: 105)[40].
Nas falas de Xálima hai algúns leonesismos léxicos como brimbe “vimbio”, fambrentu “famento”, fembra “femia”, llaris “gramalleira” e jeno [x] “feo” (herba seca).
4.3. Trazos característicos de Xálima
A isto habería que engadir outros fenómenos propios da rexión de Xálima (ou dalgunha das falas), que nalgún caso existe nas falas estremeñas próximas, pero que non se rexistran nin en galego nin en portugués.
É o caso da perda do –d-, xeralmente procedente de –T- latino, que se rexistra nas Ellas e en San Martín, mentres que en Valverde está moi máis conservada: boa / boda, boiga / budega, m(a)eira / madeira, teniol / tenedol, universiai / universiai, pero A Ciai para se referiren tanto valverdeiro como lagarteiros e mañegos á vila salmantina de Ciudad Rodrigo, a mesma que os portugueses arraianos din A Cidade (Gargallo 1999: 30)[41]. A desaparición deste –d-, que relaciona as falas de Xálima coas do castelán coloquial meridional e coas do asturiano central, tamén se produce nos casos de fonética sintáctica: diñeiru vs. o iñeiru, de xeito que tamén se rexistran sen condicionar formas como udia “ducia, ider/idir “dicir”, eitar “deitar”, etc. en calquera contexto fonético (Costas 1999: 95).
O grupo latino –TR-mantense sempre como -dr- en Valverde (madri, pedra) pero evoluciona a –ir- sen excepción en San Martín e en menor medida nas Ellas (mairi, peira) (Maia 1977: 204-5, Gargallo 1999: 30). O resultado –ir- rexístrase esporadicamente en estremeño e é bastante xeral en aragonés. Na caracterización das falas de Xálima Costas(1992b: 95) só atribúe ó mañego, “a fala máis arcaizante das tres” as formas con –ir- (lairón, poirir, maire, paire, lairillo); e asemade lembra a existencia de formas galegas e portuguesas como pai, mãe, mai/nai e cadeira, entre outras, que “sufriron un proceso semellante, igual que a palabra galega peirao se non é un provenzalismo; en mañego dise que un camiño está ‘empeirao’ se ten o chan cuberto de laxas ou lousas ou ‘peiras’”.
A aspiración de –s final de sílaba ou de grupo, que caracteriza toda a área andaluza e doutras zonas centro-meridionais españolas, entre elas a área de Estremadura ( (Zamora Vicente 1970: 319) rexístrase na rexión de Xalma, chegando a desaparecer: abepa “vespa”, chipa “chispa” en San Martín, cácara “casca” nas Ellas. En mañego cando o s vai seguido de /p/ ou /k/ o resultado final da aspiración é a aparición dunha especie de xeminada [pp] (abepeiro), [kk] (carraqueira, equerdo)[42].
Exclusivas das falas de Xálima son as formas do posesivo masculino mei(s), tei(s), sei(s) e o pronome tónico ei de primeira persoa, coa especial evolución do ditongo eu nesas formas a que me referín máis arriba. Esas formas non se rexistran nos falares galegas nin nos portuguesas[43]. O posesivo distributivo masculino é caunsei “cadaseu” e o femenino caunsúa “cadansúa”.
Este ditongo –ei é normal nas Ellas e en San Martín na terminación da P3 dos perfectos fracos verbos en –er (comei, bebei, aparecei), mentres que en Valverde estas formas conviven coas propias do galego e do portugués (comeu, bebeu, apareceu) (Costas 1992b: 104)[44].
Francisco Fernández Rei
(Instituto da Lingua Galega-USC)
Y ahora, tras deleitar a los literato-adictos, deleitemos a los toponimo-adictos. Ala, a analizarlos se ha dicho. Aprimer vistazo, y sin ser experto, veo topónimos de origenes varios, pero los gallego-portugueses (obviamente los que más conozco y reconozco) me parecen más que abundante... sería interesante que algún experto identificase los "exclusivos" de alguna de las lenguas de las que se postulan como "madres" de la Fala.
He de entender que la grafía "sh" no se referirá sino al sonido de la "x" gallega (similar a la sh inglesa), o si se identifica con otro sonido (ilumínenme). Por otro lado, la confusión o/u es frecuente en el gallego, por lo que no creo que, como se ha dicho, sea un "rasgo inequívoco" del asturiano, pero expresiones tipo "meyu"creo que sí...
Sobre el vocabulario "forestal", casi todos los que he identificado como tales existen en gallego y/o portugués actual, (desconozco si en asturiano-leonés y/o extremeño existen)... así que... a ver... esas palabras "exclusivas" de una u otra lengua serían bastante clarificadoras.
LISTADO DE TOPÓNIMOS DE AS ELLAS
1. Zona du Campu
Abanshil
Abeleiras
Agudeiras
Almas
Arroyu Preciau
Arroyu Salguiral
Arroyu Soidi
Bañus de chu Gorrón
Bardáis
Barrocu Homi
Barrocu Melenas
Barrocu Mininu
Barrocu Sartén
Barrocus Gordus
Bellasca
Bucha
Cabeceiras
Cabezu
Calagacháis
Caleisha Us Praus
Calvallal
Camiñu Rial
Canalita
Canchu As Mos
Canchu da Cañá
Canchu dus labráus
Canchu gulgullon
Canchu Muritu
Caneiras
Cañá
Capón
Carretas
Casha de cha Amalia
Casha de cha Ireni
Casha Vella
Casharitus
Carzá U Meyu
Castañal
Castelu
Cintieiras du Muiñu Vellu
Coitus
Costa
Crudis Ánimas
Cumi
Curiñeira
Curráis Anshís
Currieira
Dabuchal
Eirambusha
Eiras
Embaláu
Empaletá
Espritusantu
Ferrén
Figuiréu
Finca dus Tamboris
Folca
Fonti A Empaletá
Fonti A Folca
Fonti Álamu
Fonti As Eiras
Fonti da Mata
Fonti de chu Ovella
Fonti du Pilón da Liria
Fonti du Pilón du Santu
Fonti du Piluniñu
Fonti du Pretu
Fonti du Rocastañu
Fonti Malcus
Fonti Mañega
Fonti Marina
Fonti Nova
Fonti Santa
Fonti Sobereira
Fonti Us Amáus
Fonti Us Payus
Fonti Val
Fontis Quentis
Foya Funda
Foyas
Fresnu
Frieira
Funtiña
Hortas
Hortu Campu
Hortus de Crara
Igalga
Intririus
Isareta
Ishuntas du Ríu
Labráus
Lagal d´abaisu
Lagal d´arriba
Lagal de chu Ishuan da Justa
Lagal de Peña
Lagal du Meyu
Lagal Novu
Lagunita
Laisha Andrea
Laisha Vaga
Laishas Brancas
Laishas de Salíu
Lameira
Lamtiscal
Lavandeira
Laveirus
Liñal dus Arroyus
Llanu Millu
Machín
Mallá
Mallá u Cura
Marrá
MAta
Mataventa
Mestras
Migreiras
Muiñu de chu Lebrel
Muiñu Vellu
Muiñus
Navi
Noria
Pacheca
Paisareira
Pajarillus
Palomal
Patronatu
Pedra MAchucu
Pilas
Pilón da Liria
Pilumis
Piluniñu
Pinus de chu Coisu
Pisquiriña
Podas das Señoras
Podolrey
Podu Cardeira
Podu da Reina
Podu das Monshas
Podu Gachu
Podu Isidru
Podu Ola
Podu Pasil
Podu Puchi
Podu Sartu
Podus Calishós
Pontis
Portantona
Prau Barrichi
Praus da Navi
Praus du Muiñu de chu Cerratu
Pretu
Pudita
Puntón
Puntunitu
Puntunitu da Navi
Ramita
Ramus de Pertanu
Relba
Repécosta
Reventón
Rincón
Rincón du Pretu
Riondel
Riondu
Riucerdeira
Riveira
Riviriña
Rocastañu
Romanita
Ronsheiru
Roscurráis
Rosmayas
Royucoisu
Royusoidi
Saleira
Sambrás
San Miguel
San Sebastián
Santu
Situ
Sogu
Taboláu
Tapáus de chu Lobadín
Tapáus de Galu
Tavaris
Teshu Artu
Tisholas
Toconal
Tolnafarru
Turrión
Veldegua
Valisfríus
Valitu Riondu
Vegarefesta
Vagatorri
Veguipayu
Velagarcía
Villía
Viñabeca
Viñas da Serra
2. Serra: Zona da Primeira agua - Calvallal
Arroyu afogamulleris
Barreira da primeiragua
Barrocu a perdí
Barrocu piricutu
Barrocu sol
Cabeza u biderru
Calvallal
Canal de pedra
Canal de pedra vella
Cancheira us cuellos
Cortá u rayu
Cuartillon da primeiragua
Cuartillos da Ferreira
Eira da mallá cumbre
Fonti a igalga
Fonti as chalcas
Fonti da canal de pedra
Fonti da mata
Fonti da pineira
Fonti da primeiragua
Fonti de cha fidela
Fonti de chu antoniu pilugriñu
Fonti de chu cepa
Fonti de maría dus matus
Fonti du castañal du ferrol
Fonti du rachau
Fonti du reventón
Fonti dus calizos da igalga
Fonti tinu
Fonti u pachachu
Fontis culebras
Lentiscal
Lapón du piricutu
Llaná da pedra ishardon
Llaná du cancha colvu
Misheiru
Mishuniñu a malquesha
Pineira
Primeiragua
Rincón du rapapelu
Ronsheiru
Sartucabalu
Tapeñu pedrolu
Tapeñus du cutelu
Tres cancháis
3. Serra: Zona Nacimentu - Cabeceiras
Acarriñu
Arroyo cortáu
Barrancas
Barreira da soberosha
Barreira du espiñazu
Barreira u prantíu
Barrocón da leira
Barrocu cabalu
Barrocu das alisas
Barrocu piona
Barrocu tambal
Barrocu u rayu
Barrocu ubrigá
Cabeceiras
Cabezáis
Cabezó
Calbueira
Calquishal
Calvilla
Calvallarita
Campanarios
Cancheira a soberosha
Cancheira da pipa
Cancheira das churritas
Chancheira de cha julianiña
Cancheira de chu luciniu
Cancheira du llanu us chozus
Cancheira du quintucales
Cancheira du rapapelu
Cancheira du sartu cabalu
Cancheira paseu
Cancheira llana
Cancheira us diabrus
Canchiñu patateira
Cancherita das vortas
Cancha colvu
Cancha penafrol
Cancha us cabezáis
Carzáu
Canteira das barrancas
Cashiña
Colnavaca
Cortá d´acá
Cortá dus dois penafroris
Cortá ramallu
Cortá valverdeiru
Cru de cha julianiña
Curutus
Curráis anshís
Curráis Inés
Curral d´ánimas
Curral de cha castra
Curral dus machus
Curraliñu da fonti naváis
Curraliñu das lanas
Chalca
Chaparreiru
Chapás da pipa
Choza du retamal
Choza dus canchas bellacus
Chozus dus vaqueirus
Chulritas
Churrá as canáis
Churrá seca
Churrás da mallá barrocu
Churreña du fiondal
Eira das chulritas
Eira das invilnidas
Eirascashas
Empoyal du rovella
Entaleiru
Escansi du retamal
Escobal da mallá cumbre
Escobal da pipa
Espiñazu
Espiñeiru
Felnandu
Fiondal
Fiteira du rapapelu
Fiteira du valishón du guisharru
Fonti a calbueira
Fonti a empaletá
Fonti a palla
Fonti as alisas
Fonti cunca
Fonti da colnavaca
Fonti da cortá longa d´abaisu
Fonti da cortá longa d´arriba
Fonti da cortá valerdeiru
Fonti da churrá das canáis
Fonti da eira
Fonti da figueira
Fonti da madroñeira
Fonti da mallá barrocu
Fonti da paliciamartín
Fonti da pedraishardón
Fonti da pipa
Fonti das chulritas
Fonti das churrás da cortá d´abashu
Fonti das eirascashas
Fonti de chu luniciu
Fonti de chu valintín
Fonti du cancha colvu
Fonti du carzáu
Fonti du guisarla
Fonti du hortu grande
Fonti du ishanantón d´abaisu
Fonti du ishanantón d´arriba
Fonti du misheiru
Fonti du nacimentu du Ríu
Fonti du poyal das tabacas
Fonti du poyal du rovella
Fonti du priscu
Fonti du rapapelu
Fonti du quintucalés d´abaisu
Fonti du quintucalés d´arriba
Fonti du retamal
Fonti du rispingueiru
Fonti du tapau a chavala
Fonti du valishón dus poléus
Fonti du valishón lalgu
Fonti dus laishós
Fonti dus valishós du rovella
Fonti sampretu
Fonti soberosha
Fonti u guisharral
Fonti us lobus
Fonti us picatéis du felnandu
Fragua
Fulniñu
Guishus
Hortu da pedra ishardon
Hortu grandi
Intrirríus
Invilnidas
laishas
laishón
laishón du balbeiru
laishón du morenu
lantisqueira
lapa naváis
lapona das eirascashas
leira
lombas da mallá barrocu
lombu
llaná du casquiral
llaná du casquishal
Llaná du felnandu
Llanu us chozus
Madroñeira
Mallá barrocu
Mallá cumbri
Mallá monti
Mallal da cortá d´aca
Mallal da cortá longa
Mallal da pipa
Mallal dus guishus
Mirol
Molloneira
Nacimentu du ríu
Níu du colvu
Paliciamartín
Pasá da calvallarita
Pasá de cha julianiña
Pedra ishardón
Penafruritu
Picatéis
Pidrita
Pipa
Podas
Podu du carzáu
Podu priscu
Podu zapatu
Portu
Poyal das tabacas
Poyal du rovella
Priscu
Purtillá grande
Purtillá pequena
Quinta de chu cica
Quinta de chu luis ambrosiu
Quintu cales
Refesta
Revolqueiru
Rispingueiru
Salgueirus
Sallácardeiru
Sartu da juliana
Shanantón
Soberosha
Tapáu da calvalla
Tapáu dus brevas
Tapau dus guishus
Torris dus campanarius
Valishón das podas
Valishón de cha catalina
Valishón du rovella
Valishón dus poleus
Valishón lalgu
Valdegua
Vashalón
Vivalón
Vortas
Texto extraido del libro de F. Severino López Fernández Topónimus d'as Ellas y rimas en Lagarteiru. http://www.eljas.net/modules.php?name=Content&pa=list_pages_categories&cid=5
BIBLIOGRAFÍA ESENCIAL:
Carrasco González, J.M. (1996 e 1997): "Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura. Parte I: Grupos dialectales. Clasificación de las hablas de Jálama", en Anuario de Estudios Filológicos 19, Universidad de Extremadura, 135-148, e "Parte II y última: Otras hablas fronterizas. Conclusiones", en Anuario de Estudios Filológicos 20, 61-79.
Cintra, L.F. Lindley (1974): "A linguagem dos foros e o galego-português de Xalma", en Estudos de linguística portuguesa e românica I, Coimbra, 508-537.
Costas González, X.H. (2000): "Aspectos sociolingüísticos das falas do Val do Río Ellas (Cáceres)", en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.): Actas del I Congreso sobre A Fala. Mérida: Editora Regional Extremeña, 93-106.
Fernández Rei, F. (2000): "As falas de Xálima e a súa relación coa lingua galega", en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.): Actas del I Congreso sobre A Fala. Mérida: Editora Regional Extremeña, 107-140.
Gargallo Gil, J.E. (1999): Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los tres lugares. Col. Estudios y Documentos sobre A Fala, t. I. Mérida: Junta de Extremadura.
González Salgado, J.A. (2000): Cartografía lingüística de Extremadura. Origen y distribución del léxico extremeño, tese de doutoramento inédita lida na Facultad de Filología de la Universidad Complutense de Madrid o 18/10/00. Con 418 mapas lingüísticos e etnográficos
Gutiérrez Tuñón, M. et alii (1998): Atlas lingüístico de El Bierzo. Ponferrada: IEB.
Maia, C. de Azevedo (1977): Os falares fronteiriços do concelho de Sabugal e da vizinha região de Xalima e Alamedilla. Suplemento IV da Revista de Filologia Portuguesa. Coimbra.
Maia, C. de Azevedo (2000): "Os dialectos de Xalima: problemática e perspectivas de pesquisa", en A. Salvador Plans, M.D. García Oliva e J. Carrasco González (eds.): Actas del I Congreso sobre A Fala, 75-92.
Martín Galindo, J.L. (1999): A Fala de Xálima. O falar fronteirizo de Eljas, San Martín de Trevejo y Valverde. Estudios y documentos sobre A Fala II. Mérida: Junta de Extremadura.
Rey Yelmo, J.C. (1999): A fala. La fala de San Martín de Trevejo: O Mañegu. Estudios y documentos sobre A Fala III, Mérida: Junta de Extremadura.
Rodríguez Guerra, A. (1996): "Achegamento á sintaxe dos falares mañego, lagarteiro e valverdeiro", en I Congreso Internacional da Lingua Galega, Santiago, setembro de 96 [en prensa].
Vasconcellos, J. Leite de (1927): "Linguagem de San Martin de Trebejo", Lusitana, XXVI, pp. 247-259.
Vasconcellos, J. Leite de (1933): "Portugues dialectal da regiao de Xalma (Hespanha)", Lusitana, XXXI, pp. 164-275.
Viudas Camarasa, A. (1982): "Un habla de transición: El dialecto de San Martín de Trevejo", en Lletres Asturianes 4, 55-71
http://webs.uvigo.es/h03/webh03/3ciclo/falas_galegas.htm
Ala, a buscarlos y a leer!!!!!
Y otro del mismo autor:
http://es.geocities.com/alendoval/Costas-valego.htm
_______________________________________
VALVERDEIRO, LAGARTEIRO E MAÑEGO:
O “GALEGO” DO VAL DO RÍO ELLAS (CÁCERES)[1]
XOSÉ HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ
Universidade de Vigo (Galicia)
I. LIMIAR
No recanto noroccidental da actual provincia de Cáceres (Estremadura-España), nas estribacións da Serra de Gata, sitúanse tres concellos nos que aínda hoxe se falan maioritariamente tres variedades do antigo galego(-portugués). Nos concellos de Valverde do Fresno -antigamente Valverde da Serra-, As Ellas e San Martiño de Trebello -antigamente San Martiño dos Viños-, a práctica totalidade dos seus cinco mil habitantes empregan a cotío as variedades lingüísticas denominadas valverdeiro, lagarteiro e mañego, respectivamente. Amais, debemos engadir a esta cifra outros tres mil naturais do val que seguen utilizando familiarmente estas falas na emigración.
Os tres concellos, cunha extensión territorial conxunta de 256 km², forman parte xeograficamente dun val que ata o de agora recibiu diversas denominacións segundo os autores que se ocuparon do estudio destas falas, Val de Xálima, polo monte Xálima, de 1.492 m., ó norte do val, ou Val do Río Ellas, polo río que atravesa o val. Os seus habitantes chámanlle á súa terra simplemente “Os tres lugaris”. O val que nos ocupa, situado a unha altitude media de 500 m. está cinxido ó norte e ó leste por unha cordal montañosa de 1.200-1.500 m., ó oeste por outra serra de 900-700 m. e ó sur polo río Torto, que fai fronteira con Portugal. É, pois, unha cunca natural perfectamente delimitada e afastada dos territorios de fala castelá por dificultades orográficas.
Polo norte, na vertente sur da Serra de Gata, abundan as masas forestais de carballos e castiñeiros e pastos. Nas abas do leste e do oeste dominan as cancheiras, grandes formacións graníticas. No val a vexetación é fundamentalmente de oliveiras e prados. A auga e o verde están presentes todo o ano neste val, que por isto mesmo é coñecido como “a Galicia estremeña”; ducias de pequenos ríos e regatos nacidos nas montañas circundantes converxen no río Ellas que vai confluír no fronteirizo río Torto. A economía é basicamente agrícola (aceite e cereal), forestal e gandeira (ovino e bovino), aínda que nos últimos decenios creceu a actividade comercial en Valverde, debido principalmente á súa proximidade coa fronteira portuguesa, a 17 km.
II. ORIXE DAS FALAS DO VAL
As variantes lingüísticas que actualmente se empregan nestes tres concellos proceden, da lingua levada polos colonos instalados no val polo rei Afonso VIII[2] de Galicia e León no século XIII. Con colonos do noroeste peninsular (galegos e asturianos) repoboou unha ampla área do que hoxe é o sur de Salamanca, norte de Cáceres e a franxa oriental da Beira Baixa portuguesa (comarcas do Sabugal e Ribacoa).
Á parte das noticias tiradas da documentación da época, o estudio comparativo da toponimia e da patronimia coetáneas entre Galicia e esta zona amosa ben ás claras a procedencia inequivocamente galega da meirande parte dos colonos (80-85%).
En época ben temperá, tan pronto como Sabugal e Ribacoa pasaron a pertencer ó reino portugués e o reino galego-astur-leonés foi anexionado por Castela, a fala dos colonos foi varrida. En palabras de Lindley Cintra (1958:535-536):
“O primeiro [o galego de Ribacoa e Sabugal do século XIII] sucumbiu perante a invasão do português da Beira que acompanhou a anexação do território por Portugal, nos fins do próprio séc. XIII. Sorte paralela tiveram certamente muitos falares galegos, vivos no séc. XIII em outras colónias da mesma proveniência fixadas na Estremadura leonesa; um tipo de leonês oriental fortemente castelhanizado veio nelas a impor-se e a apagar a linguagem primitiva dos repovoadores. O mesmo -e pela mesma época- estaria acontecendo nas colónias (...) dos próprios asturianos, de fala leonesa, ocidental ou central.”
Restos da primitiva extensión daquelas colonias de repoboadores galegos témolos en numerosos vocábulos rexistrados nas falas castelás da Serra de Gata e do suroeste da provincia de Salamanca, onde podemos aínda hoxe escoitar voces como regato, rodera, murceguiño, chambra, fechadura, gomo, bocoi, cangallo, lombo, carozo, múa, bago, meda, sobrau, etc. Do mesmo xeito, a microtoponimia e a patronimia actuais revélannos sen dúbida ningunha a forte presencia de inmigrantes galegos hai setecentos anos.
Lindley Cintra, ó estudia-la “curiosa” lingua na que están escritos Foros de Castelo Rodrigo, uns documentos redactados en zona hoxe portuguesa pero de repoboación galega datados en 1.209, deduce que se trata dun galego-português lixeiramente interferido por trazos astur-leoneses e descobre soprendentemente que “a variedade de galego-português [dos Foros] de Castelo Rodrigo era, fundamentalmente, galega e não portuguesa, por estranho que isto à primeira vista pareça, dada a situação geográfica onde os Foros foram escritos.” (1959:503-504); posteriormente pon en relación esta variedade lingüística coa que actualmente se fala no Val de Xalma, Xálima, ou Val do Río Ellas e afirma sen reservas que
“O falar fundamentalmente galego, mas com leonesismos, de Castelo Rodrigo e Riba-Coa no séc. XIII, o falar também essencialmente galego da região de Xalma, outra coisa não são, segundo creio, do que falares destes núcleos de repovoadores galegos tão frequentemente recordados pela toponímia.”
A pregunta que intriga os estudiosos destas falas é ¿como se perdeu a fala dos repoboadores no resto das áreas colonizadas e, outramente, se conservou no Val do Xalma ou do Río Ellas? Evidentemente, e aínda que hai autores que negan este extremo[3], temos que pensar nun abandono secular destas áreas, xa de seu dificilmente accesibles ata hai escasas décadas, pois sabemos que desde Fernando III, o rei que anexionou o reino galego-astur-leonés a Castela en contra da vontade do seu pai, o noso Afonso VIII, o centro de atención da coroa de Castela foi a reconquista das terras do sur da península e, case inmediatamente, a conquista de América. Exprésao Lindley Cintra (1959: 535-536) moi atinadamente cando observa que
“Só en condições especialíssimas de isolamento –geralmente correspondentes a um prolongado abandono- estes falares dos repovoadores, ou, pelo menos, algumas das suas características, puderam persistir. Foi exactamente o que se produziu na região de Xalma, vizinha da Serra de Gata, durante muitos séculos uma das zonas mais isoladas de toda a Espanha.”
Este illamento secular debeu se-lo argumento principal para a conservación das falas obxecto do noso estudio. Cando esmorece o reino galego-astur-leonés e o poder cae en mans castelás, os colonos foron doadamente asimilados pola lingua e cultura dos poderosos reinos portugués e castelán. Estas falas son, conseguintemente, o resultado dun galego antigo implantado neste val no século XIII que perdeu todo contacto co territorio orixinario e camiñou setecentos anos por libre, son, en palabras de Lindley Cintra (1959:535) “o resultado da impressionante persistência (e retardada evolução independente) duma linguagem galega do século XIII”.
III.- AS FALAS COMO OBXECTO DE ESTUDIO.
Podemos indicar que é a partir de Leite de Vasconcellos (1927 e 1933) cando comezan os estudios en exclusiva das falas deste val. Con anterioridade, son sobranceables os traballos dos alemáns Fritz Krüger (1925), Studien zur lautgeschichte westspanischer Mundarten, e Otto Fink (1929), Studien über die Mundarten der Sierra de Gata, que incluían referencias parciais a estas falas ó estudiaren as variedades castelás occidentais ou da Serra de Gata.
É Leite o primeiro en aborda-lo estudio das falas deste val, principalmente do mañego de San Martiño de Trebello. Leite cría firmemente na lusitanidade destas falas e rexeitaba a hipótese, formulada por el mesmo, da repoboación galega para explica-la orixe destas falas porque “Galiza fica muito longe como para ter exercido aqui influência”. Leite nega a galeguidade destas falas por prexuízo ideolóxico e, malia a seren os seus dous excelentes traballos descritivos, rexistra fenómenos fonéticos e fonolóxicos dos que nunca antes falaran Krüger e Fink e dos que nunca despois falará máis ninguén, fenómenos que acaroaban de cheo estas variantes no común dos falares portugueses limítrofes (existencia de vocais e ditongos nasais, distinción entre dúas realizacións fricativas xordas, unha apicoalveolar [s1] e outra predorsal [s], etc), é dicir, pretendeu estirar dos fenómenos para demostrar unha continuidade lingüística entre o falado a un e outro lado dos montes e ríos da fronteira político-orográfica. Tódolos autores posteriores (Onís, Viúdas, Gargallo, etc) negaron a existencia de nasais e da realización predorsal, máxime cando transcorreron setenta anos desde as visitas de Leite ó val e aínda viven algunhas das persoas que el entrevistara e que non presentan en absoluto os fenómenos descritos polo investigador portugués.
Leite pretendía catalogar estas falas ó mesmo nivel do portugués exterior falado en puntos fronteirizos do estado español, en Olivença e Ferreira de Alcântara (Badallouce), e Alamedilha e A Bouça (Salamanca), pois semelláballe “estranha coincidência” ter que recorrer ó galego, “tão distante”, para explica-la orixe das falas do val, sobre todo tendo como tiñan o portugués a escasos quilómetros.
Se Leite foi o pioneiro dos estudios sobre estas falas, debemos mencionar tamén o traballo de Federico de Onís (1930) sobre o mañego. Para Onís, discípulo de Menéndez Pidal, é evidente que esta fala non é leonesa, e así o afirmaba xa nunha carta[4] redactada en mañego e dirixida ó seu mestre, con data de 3 de agosto de 1910, na que lle di, entre outras cousas:
“Con istu que vos escribu poeis formal idea da fala Sanmartiñega que desde logu ten que queal fora do nosu dialectu leones porque nun hay sombra de diptongación en niñuna das formas de istu. Creu que poyu afirmal istu con toa a seguriai.”
No devandito traballo de 1930 destacamos un detalle importante: denuncia Onís que a oposición entre os fonemas sibilantes xordos e sonoros está neutralizada, aínda que se poidan rexistrar realizacións sibilantes xordas e sonoras, pero a oposición xa non é fonoloxicamente pertinente.
Agás Cintra e Maia, ata os anos oitenta a maioría dos autores que se ocuparon destas falas catalogáronas dentro do portugués ou, alomenos, falaron dunha “lingua ponte” ou “cruce” (sic) entre portugués e asturiano oriental[5]. O filólogo portugués Luís Filipe Lindley Cintra (1959), como xa vimos máis arriba, estudiou a lingua dos Foros de Castelo Rodrigo e deduciu que se trataba dun galego interferido por leonesismos, un galego semellante ó falado na actualidade no val que nos ocupa. A idéntica conclusión chegou Clarinda de Azevedo Maia (1977) ó compara-lo portugués beirão de Sabugal coas falas do val do río Ellas, para Maia lagarteiro, valverdeiro e mañego son variantes do galego-portugués antigo máis próximas do galego ca do portugués actuais.
De entre os traballos e investigacións realidados sobre estas falas nos últimos dez anos, que versaron principalmente sobre descrición lingüística, sociolingüística e intentos de clasificación tipolóxica[6], son de destaca-los elaborados por Gargallo Gil (1994, 1995 e 1996), romanista da Universidade Central de Barcelona, Carrasco González (1996 e 1997), profesor de portugués na Universidade de Extremadura, Frías Conde (1995 e 1997), e as nosas aportacións (1992a, 1992b, 1996, 1998 e 1999). Tanto Frías coma nosoutros estamos convencidos da “galeguidade” innegable destas falas[7], galeguidade por orixe e galeguidade de as comparamos cos resultados actuais das variedades galegas do sueste do noso dominio lingüístico. Gargallo Gil, gran estudioso das falas arraianas da península, acabou por admitir que, efectivamente, dentro da singularidade das mesmas, a vinculación coas falas galegas é moito máis evidente que coas portuguesas, por máis que formen parte todas do mesmo diasistema lingüístico. Para Carrasco González, profesor de portugués na Universidade de Extremadura, estas falas son unha póla á parte dentro do galego-portugués, a terceira póla da familia. Estándomos de acordo con Carrasco, cando asegura de que estas falas non poden ser “galego” en sentido estricto, debido principalmente ás evolucións particulares sufridas ó longo de setecentos anos de illamento, deberemos todos concordar que valverdeiro, lagarteiro e mañego son a terceira póla, pero unha póla que arrinca desde o antigo galego.
_________________________Falas galegas actuais
| |
Galego(-portugués) antigo__| |_____________Falas do Val do Ellas
|
|_________________________Falas portuguesas actuais
Resumíndomos este apartado, nos diversos estudios sobre dialectoloxía española e portuguesa sempre as falas do Val do Ellas figuraban dentro do ámbito lingüístico portugués e, duns autores a outros, limitábanse a repetir que no noroeste de Cáceres, os concellos de “Valverde del Fresno, Eljas y San Martín de Trevejo” eran de fala portuguesa. Teñamos en conta un feito que axudará a comprende-lo cambio de óptica do problema: os estudios sobre dialectoloxía galega son relativamente recentes, e máis recente aínda é a súa difusión entre os estudiosos da romanística, polo que non é de estrañar que non se tivese en conta ata hai poucos anos a diversidade dialectal galega para o estudio destas falas. Cando comparámo-los fenómenos sobranceiros do val e comprobámo-la súa presencia en áreas marxinais do galego moderno chegamos doadamente á conclusión de que estas falas representan, grosso modo, unha maqueta de moitos fenómenos dialectais, fonéticos, morfolóxicos e léxicos, esparexidos polo noso dominio lingüístico actual.
IV. PRINCIPAIS CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS
Non é a nosa intención realizarmos agora unha descrición exhaustiva da gramática e do léxico destas falas, para iso remitimos ó noso traballo que editará proximamente a Universidade de Vigo (1999), pero si pretendemos amosar unha caracterización esquemática dos principais fenómenos lingüísticos do Val[8] do Río Ellas para demostrármo-la súa adscrición á póla galega da familia galego-portuguesa.
a) Non ditongación dos E e O breves tónicos latinos: como xa indicara Onís, isto é abondo como para non considerarmos esta fala nin como astur-leonesa nin como castelá: sempris, abertu, queru, denti, venris, mérculis, ventu, pé, herba, invernu, egua, fogu, morti, xovis, corpu, ollu, coiru, sogru, ponti, volta, homi, etc. Vexámolo mellor nos seguintes cadros comparativos:
ÉTIMO GALEGO
VALEGO PORTUG. ASTUR.
CASTELÁN
PORTA
porta
porta
porta
puerta
puerta
NOSTRA
nosa
nosa
nossa
nuesa~nuestra
nuestra
BONA
boa
boa
boa
buena
buena
FORTE
forte
forti
forte
fuerte
fuerte
OVU
ovo
ovu
ovo
güevu~güivu
huevo
TEMPU
tempo
tempu
tempo
tiempu
tiempo
GENERU
xenro
xenru
genro
xienru
yerno
CASTELLU
castelo
castelu
castelo
castieyu
castillo
PETIA
peza
peza
peça
pieza
pieza
VEC’LU
vello
vellu
velho
vieyu
viejo
En contra do afirmado por Leite, non existen nestas falas fonemas vocálicos nasais, como tampouco existen fonemas vocálicos de grao medio aberto, /E!/, /O!/,aínda que poidamos rexistrar esporadicamente algunhas realizacións abertas. Isto último supón unha ruptura co vocalismo galego e portugués e pode inducir a pensar inmediatamente na influencia do castelán, pois o vocalismo tónico das falas do Ellas coincide así co do castelán aínda que non presente ditongación. De tódolos xeitos, e téndomos sospeitas fundadas disto, teñamos en conta, por exemplo, que o catalán rosellonés tamén presenta o mesmo vocalismo sen que poidamos sequera pensar en castelanismo ningún. Dado o peculiar sistema vocálico tónico e átono que presentan as falas do val[9], deberíase estudiar en conxunto e a fondo se se podería tratar dunha evolución propia e non condicionada polo castelán.
b) Presencia dos ditongos decrecentes OI, EI: característica de seu dos romances galego, portugués e astur-leonés occidental. Os ditongos OU e EU do galego e portugués evolucionaron nas falas do Val do Ellas a OI e EU. O primeiro paso, o de OU > OI é parcialmente coñecido polo portugués, pero nunca da maneira sistemática que se dá nestas falas. Tódolos autores que estudiaron a monotongación de [ow] > [o] en portugués e astur-leonés coincidiron en sinalar que a pasaxe [ow] > [oj] debeu ser unha reacción contra a monotongación - que de feito acontece nalgunhas formas destas falas: ela cantó, ei estó, ela dó, tampocu, etc. Supomos que analoxicamente tamén o ditongo EU evolucionaría a EI, rexistrándomos do mesmo xeito casos de monotongación: ei he, ei cantaré, ei fairé, etc. É interesante constatarmos que estas monotongacións, sobre todo nas formas verbais, xa se rexistran no século XIII na lingua dos Foros de Castelo Rodrigo. Vexamos algúns exemplos destes ditongos:
ÉTIMO GALEGO
VALEGO PORTUG. ASTUR.
CASTELÁN
TAURU
touro
toiru
touro ~ toiru
toru
toro
PAUCU
pouco
poicu
pouco
pocu ~ pucu
poco
SALTU
souto
soitu
souto
sotu
soto
CALCE
couce
coici
couze
couz ~ coz
coz
RAUPA
roupa
roipa
roupa
ropa
ropa
EGO
eu
ei
eu
you
yo
MEU
meu
mei
meu
miou
mi
BEBIT
bebeu
bebei
bebeu
bebió
bebió
c) Terminacións -eu, ->ea: Estas falas presentan a terminación -eu, -ea: centeu, cheu, cea, vea, chea, allea, idea, aldea, cadea, colmea, avea, aldea, etc, e non coa introducción do [j] epentético ou antihiático que ten lugar en portugués, acaroándose deste xeito ó común das falas galegas.
d) Conservación do F- inicial latino: esta característica é común a galego, portugués e asturiano occidental e central, mentres que non se conserva o F- en asturiano oriental e castelán. Deste xeito, nesta fala son normais formas como faba, febra, fel, ferir, fermosa, ferru, fial, fígau, figu, fillu/a, fogu, foici, folgazón, fomi, fonti, forca, fornu, forti, fucicu~fudicu, fumu, furmiga, fusu, fuxir, etc. Vexamos de novo un cadro comparativo:
ÉTIMO GALEGO
VALEGO PORTUG
ASTUR.
CAST.
FILICTU
fento~fieito~felgo
fieitu~fitu
feto
felechu~jelechu
helecho
FARINA
Fariña
fariña
farinha
farina ~ jarina
harina
FOLIA
Folla
folla
folha
fueya ~jueya
hoja
FACERE
facer~faguer~faer~fer
fer ~ ficer
fazer
facer ~ jacer
hacer
e) Inexistencia do fonema labiodental sonoro /v/: ó igual ca no galego e nas falas miñotas e trasmontanas portuguesas e contrariamente ó que ocorre nas falas portuguesas veciñas ó val.
f) Existencia do fonema fricativo interdental xordo /T/ coma no galego común ou thetaísta, no asturiano e no castelán setentrional, cunha particularidade: no valverdeiro non existen fonemas sibilantes sonoros, e nas outras dúas variedades deberon existir ata hai pouco porque aínda se rexistran realizacións sonoras (ca[z1]a, i[Z]enti, i[Z]obis, lon[dZ]i, etc) pero sen que existan pares opositivos en función do trazo xordo/sonoro. Do par de interdentais existentes nalgunha época en mañego e lagarteiro (/T/-/D/), o sonoro evolucionou ata confluír coas realizacións do fonema oclusivo dental sonoro /d/, de maneira que hoxe rexistramos adeiti, dagal, coder, codiña, dorra, redar, ondi, dodi, tredi, certeda, vidiñu, etc, á par de nacer, moza, marzu, praza, murcela, coici, cear, centeu, etc, nas variantes mañega e lagarteira. En valverdeiro, ó igual ca no galego común thetaísta, todo isto é pronunciado con [T][10].
g) Evolución de PL-, FL-, CL- latinos a /tS/, ó igual có asturiano occidental, mentres que nas falas portuguesas veciñas deron /S/ e nas castelás /´/: chorar, chocallu, chorume, chan, cheu, encher, cheirar, etc. Vexámo-lo cadro comparativo:
ÉTIMO
GALEGO
VALEGO
PORTUG
ASTUR.
CASTEL.
CLAVE
chave
chave
chave
chave~ tsave ~ llave
llave
CLAMAT
chama
chama
chama
chama~tsama~llama
llama
PLENA
chea
chea
cheia
chena~ tsena ~ llena
llena
PLICAT
chega
chega
chega
chega~ tsega ~ llega
llega
FLAMMA
chama
chama
chama
chama~tsama~llama
llama
h) Caída do -L- intervocálico latino: este fenómeno afecta na Península Ibérica unicamente ás falas da familia galego-portuguesa: animais, candís, papeis, currais, fiar, mau/má, mó, mu/múa, muíñu, pau, quenti, seida (saída), soer, etc. Unha diferencia importante con respecto ó asturiano é a non palatalización do L- inicial en galego, así como a reducción da xeminada -LL- >-l- en galego e a súa palatalización en asturiano e castelán. Vexámolo no cadro:
ETIMO
GALEGO
VALEGO PORTUG
ASTURIANO
CASTELÁN
CABALLU
cabalo
cabalu
cavalo
cabayu~cabatsu
caballo
MARTELLU
martelo
martelu
martelo
martieyu~martietsu
martillo
LACTE
leite
leiti
leite
lleite~tseite~lleche
leche
LIGNA
leña
leña
lenha
lleña ~ tseña
leña
TELA
tea
tea
teia
tela
tela
DOLERE
doer
doer
doer
doler
doler
CAELU
ceo
ceu
céu
cielu
cielo
FOLIOLA
filloa
folló
filhó
fiyuela
hojuela
MOLERE
moer
moer
moer
moler
moler
SALIRE
saír
sér
sair
salir
salir
i) Caída do -N- intervocálico latino: outro dos trazos sobranceiros das falas galego-portuguesas fronte ós outros iberorromances: atró (trono), bo/boa, cadea, colmea, ducia~udia, moea, persoa, soar, etc. Do mesmo xeito que viamos no apartado anterior, o N- inicial latino non palatalizou coma no asturiano, como tampouco palatalizou o -NN-, xeminada que en galego se simplificou en -n-.
Este fenómeno é especialmente importante á hora de establecermos algunhas diferencias entre galego e portugués. Imos ver algúns casos especiais e comprobar asemade como o valego coincide co galego afastándose do portugués.
* Resultados de UNA(M): No galego común e no valego é unha, con nasal velar [N], cos seus compostos algunha e ningunha (niñunha nalgunha fala galega e diñunha en valego), en portugués é uma, con nasal bilabial [m]. Rexistramos tamén, coma en falas galegas, o masculino plural unhus á par de uns, este último só en valverdeiro.
* Plurais das palabras oxítonas rematadas en –n: existen no val as mesmas solucións que teñen lugar no galego occidental e no central, é dicir:
a) cancións, ladróns, cancións, razóns, etc, en valverdeiro.
b) canciós, ladrós~lairós, canciós, radós, etc, en mañego e lagarteiro.
* Resultados das terminacións latinas –ANUM, -ANAM: achamos neste val a solución do galego occidental: verán, miñán~mañán, manzán, ventán, lan, ran, chan, serán, etc, cos plurais correspondentes segundo sexan en valverdeiro (veráns, miñáns, lans, rans, seráns, etc) ou en mañego e lagarteiro (verás, mañás, chas, ventás, serás, etc).
* Resultados das terminacións latinas –INUM, -INAM: rexistrámo-las solucións comúns con galego e portugués: viciñu/viciña~vidiñu/vidiña, camiñu, galiña, figueiriña, etc.
* Resultados da terminación latina –MINE(M): nomi, fomi, homi, lumi, enxami, chorumi, imaxi, etc, máis próximas do galego.
ÉTIMO
GALEGO
VALEGO PORTUG.
ASTUR.
CASTELÁN
CAPANNA
cabana
cabana
cabana
cabaña
cabaña
ANNU
ano
anu
ano
añu
año
NEBULA
néboa ~ nebra
nebra
névoa
ñebla
niebla
NOCE
noz
nó
noz
ñuez
nuez
VENIRE
vir
vir
vir
venir
venir
CATENA
cadea
cadea
cadeia
cadena
cadena
UNA
unha (~ úa)
unha
uma
una
una
RANA
ran ~ ra
ran
rã
rana
rana
MANU
man ~ mao
man
mão
manu
mano
CAMINU
camiño
camiñu
caminho
camín
camino
RATIONES
razóns ~ razós~razois
razóns ~ radós
razões
razones
razones
l) Resultados dos grupos latinos -K’L-, -G’L-, -LY-: coinciden totalmente coas solucións da maioría dos iberorromances agás o castelán:
ÉTIMO
GALEGO
VALEGO PORTUG.
ASTUR.
CASTELÁN
SPEC’LU
espello
espellu
espelho
espeyu
espejo
APIC’LA
abella
abella
abelha
abeya
abeja
TEG’LA
tella
tella
telha
teya
teja
REG’LA
rella
rella
relha
reya
reja
PALEA
palla
palla
palha
paya
paja
MULIERE
muller
muller
mulher
muyer
mujer
m) Resultados dos grupos latinos –ULT-, -UCT- e –OCT-: coinciden grosso modo coas solucións galegas e portuguesas pero especificamente con algunhas variedades do galego oriental. Vexámolo no cadro:
ÉTIMO
GALEGO
VALEGO PORTU
ASTUR.
CASTEL.
MULTU
moito~muito~ muto~mutio
mutu
muito
munchu
mucho
CULTELLU
coitelo~cuitelo ~cutelo~cutielo
cutelu
cutelo
cuchiellu~
cutsiellu
cuchillo
LUCTA
loita~luita~luta
luta(~loita)
luta
lucha
lucha
TRUCTA
troita~truita~truta
truta
truta
trucha~trutsa
trucha
NOCTE
noite ~ nuite
noiti
noite
nueche~nuetse
noche
OCTO
oito ~ uito
oitu
oito
ocho
ocho
n) Resultados do grupos latino -CT-: coinciden cos que se rexistran en galego, portugués e asturiano occidental, é dicir, vocalización do primeiro elemento: feitu, leite, leituga, direitu, teitu, peitu, etc.
ñ) ¿Existencia de gheada? En principio podemos afirmar que a realización intervocálica maioritaria do /g/ é fricativa uvular sonora [å], semellante á que se rexistra na comarca de Valdeorras, en asturiano ou en boa parte da zona setentrional do castelán. En segundo lugar debemos referirnos a determinadas palabras como lo, forma popular de logo nas interrogacións: ¿lo cuandu chegastis?, ¿lo que queris de mei pairi?, ou funqueiru, con grupo –nk-, en todo o Val. En terceiro lugar, indiquemos que na aldea do Soitu, a máis remota do Val, non é infrecuente escoitar realizacións aspiradas farínxeas ou larínxeas onde o esperado sería a realización [V] do fonema /g/.
o) Desaparición do -d- intervocálico (< -D-, -T-, latinos): Este trazo relaciona estas falas co castelán coloquial meridional e tamén co asturiano central: maeira meira, toa, meio, vía, quear, piir, axuar, roa, prau, chegau, chamá, collía, patá, sábau, fígau, meicu, boiga (bodega), coaeira coeira, etc. A perda pode mesmo afectar ó d- en posición intervocálica por fonética sintáctica: diñeiru vs. o iñeiru, de maneira que podemos achar logo sen condicionar formas como udia (ducia), ider idir (dicir), eitar (deitar), etc, en calquera contexto fonético. Así e todo, hai tres casos de perda do -d- que teñen o seu paralelismo en falas galegas e tamén portuguesas:
* -TATE > -dai -ai: metai, realidai realiai, verdai, bondai, cidai ciai, velocidai velociai, etc, como ten lugar no galego oriental das Portelas.
* P5 das formas verbais agás os perfectos: chegais, chegareis, chegábais, feis ficeis, durmís, servís, etc, como ocorre nas falas orientais galegas e no portugués.
* P5 dos imperativos: conservai conservei, cantai cantei, comei, bebei, durmí, serví, etc, como acontece no portugués e en boa parte do dominio galego.
Con todo, hai exemplos de mantemento do -d-, principalmente cando vai precedido de semivocal iode: saúde > (* saude >) soude > soidi.
p) Neutralización de /R/ e /l/ en posición implosiva: este fenómeno ten lugar en diversas variedades iberorromances, non só en castelán meridional, senón tamén en asturiano, portugués, galego ou catalán alguerés. O normal é que en implosiva final a realización sexa unicamente [l]: cantal, apañal, feol, calol, lugal, señol, etc. En posición implosiva interior de palabra existe unha alternancia absoluta das realizacións [r] e [l]: colpu, vorta, helba, balba, carzóns, farta, artu, cunfolmi, etc. En ocasións a lexicalización xa é definitiva a favor dunha ou doutra realización. Tamén hai alternancia destas dúas realizacións nos grupos consonánticos que forman /p, k, f, b, g/ como primeiros elementos: pr-pl, cr-cl, fr-fl, br-bl, gr-gl; adoita isto ocorrer nas palabras cultas e nos préstamos, xa que as patrimoniais están lexicalizadas con forma única: praza, frol, branco, cravo, etc.
q) Resultados de -TR-, ->DR-: No mañego vocalizouse en iode o primeiro elemento, o dental, dando en consecuencia formas como: lairón, puirir (pudrir), mairi, pairi, peira, heira, pairiñu, mairiña, Peiru, lairillu, etc. Non esquezamos que as actuais formas galegas pai, mai-nai, cadeira, etc, sufriron un proceso semellante, igual que a palabra peirao se non é un provenzalismo.
r) A morfoloxía e esencial e arcaicamente galega na categoría do artigo, substantivo e adxectivo; no pronome debemos indicar unicamente que os trazos de arcaísmo asoman na non palatalización dos pronomes persoais de dativo te e le en che e lle como ocorreu no galego común, coincidindo desta maneira con algúns falares galegos marxinais das Portelas e o Baixo Miño onde conservan os arcaísmos te e le (non te cantu cancións, ¿que ques que le faga?); diverxe nas formas do posesivo mei, tei, sei, co posesivo distributivo caunsei/caunsúa; nos demostrativos seguen vixentes as formas arcaizantes aqueste, aquesta, etc, ó lado das modernas este, esta, etc.
Onde as peculiaridades destas falas se manifesta máis nidiamente é na morfoloxía verbal. Á parte de trazos inequivocamente galegos (P3 dos perfectos rematada en -u: truxu, dixu, tuvu, etc), presenta características de seu (SNP das P1 dos perfectos rematada en -í: cantí, cheguí, mirí, pensí, etc; SNP das P6 dos perfectos da CI é -orin: cantorin, chegorin, mirorin, pensorin, etc; infinitivos propios como ficer, quér (caer), sér (saír), trer (traer), oivir, etc). Un fenómeno que resulta estraño para un galego-falante medio é o emprego do verbo haber como auxiliar para formar tempos compostos: he ditu, has feitu, heis estoxau, haxas tíu, habías cheirau, etc. No galego antigo esta formación non era rara, pero no galego común moderno hai consciencia de “pecado por castelanismo” perante formas coma estas, aínda que se rexistre tamén de forma espontánea e natural en falas galegas do Bierzo Occidental.
s) No léxico do valego é onde máis se nota o seu carácter de fala galego-portuguesa arcaica e arraiana, de illa diferente rodeada de portugués beirao e castelán aleonesado e con interferencias importantes do segundo (llaris, jeno, bodón, etc). Con todo, percíbese perfectamente a orixe galega antiga de boa parte dos nomes comúns, dándose a curiosa coincidencia que nun espacio xeograficamente tan reducido coexisten con plena vitalidade sinónimos de distribución dialectal por toda Galicia. No val recóllense as parellas de sinónimos estalunchu-funqueiru, cirdeira-cireixeira, subreira-carrasqueira, chíchari-ervilla, dinuciña-duniña, rebolu-carballu, etc, que se distribúen por Galicia en grandes áreas.
Están ben presentes tamén arcaísmos do tipo o mú, a múa, ou estoxar (aforrar), busu (burato), atró (trono), atroar, folló (filloa), cesto asnal (<*acinale, para transportar acios) etc. Para o galego medio o máis sorprendente son os cambios de significado dalgúns significantes comúns. Indiquemos que, por exemplo, xeira pasa de “xornada de traballo” a “campo ou leira” (que se dá traballado nun día); argola pasa de aro común a “pendente da orella”; babeco pasa de “parvo, fato” a “chafalleiro, zoupón”; cacheira e cachola non son sinóminos: cacheira é unha pucha para cubri-la cachola; choqueira non é o poñedoiro senón a pubertade, a época na que as persoas “chocan”; cileiru pasa de designar almacén de gran ou despensa a significar dormitorio pequeno, porque naquel antigo almacén era onde durmían os criados e xornaleiros; fato non é un traxe (de festa), senón o enxoval ou as pertenzas que se levaban nun envoltorio de tea; lambón pasa de significar “larpeiro” para especializarse en “mangante, ladrón”, quizais porque o seu primitivo significado foi ocupado polo castelanismo gulosu; orfandai designa unha fatada de rapaces, sós, sen acompañamento de adultos; sobrau ou palleira é o faiado, sobrau porque queda sobre a casa, palleira porque no oco entre o teito e o tellado era onde se gardaba a palla; sequeiru (secadeiro) ou niazu (niño) é o palleiro, sequeiru porque é onde se secaban os cereais, niazu porque entre a palla acostumaban a aniña-las galiñas e a parir outros animais; xaneiru/a non é un substantivo (foi substituído polo castelanismo eneru) senón un adxectivo que designa tanto a primeira cría dun animal nacida nese ano, sexa o mes que for, coma os froitos ou crías que veñen en xaneiro; boiga (bodega) non é só almacén onde se garda o viño, é todo cuarto situado na planta baixa, tanto onde se garda o viño coma onde se gardan os animais, así temos boiga dos cochinus ou cortella, boiga das ovellas ou cortellu, boiga dos animais (vacas e cabalos) ou corte e boiga, sen máis, que é a do viño por antonomasia; encoirarse é, como se poden entender, “poñerse en coiros”; xabri é só a argamasa empregada para facer muros de pedra, etc. Un galego entende sen problemas o que queren dicir estas e outras voces, pero decátase asemade dos pequenas ou grandes mutacións semánticas que tiveron lugar ó longo de setecentos anos.
Con todo e falaren habitualmente case tódolos naturais deste val nalgunha das súas variantes, o que constatan os propios valegos é que nos últimos trinta anos tense producido unha avalancha brutal de castelanismos na fala dos máis novos, debido sobre todo á escolarización obrigatoria (en castelán), o incremento de relacións comerciais pola mellora das comunicacións, os medios de comunicación, a administración, a igrexa, etc. Os máis novos son descoñecedores parciais dos traballos e oficios tradicionais, do léxico da flora e da fauna, etc, polo que non é de estrañar que castelanismos do tipo bubilla, nutria, gulundrina, lombrí de terra, cirueleiru ou deu miñiqui, estean presentes na fala dos máis novos en lugar dos tradicionais bubela~popa~galu do campu, lundria, anduriña, miñica, ameixeira ou deu minguichi. A escola en castelán está a conseguir un dos seus obxectivos: varre-las peculiaridades lingüísticas das falas autóctonas, uniformizar pouco a pouco en castelán. A xeración intermedia, boa parte deles semianalfabetos, tenden a imita-los fillos xa escolarizados e caen no coñecemento pasivo de moita eco-terminoloxía, coñecemento que non transmiten senón é por descoido. A xeración máis vella é imperturbable nos seus hábitos lingüísticos, é a xeración á que recorremos para o mellor coñecemento destas falas, pois a meirande parte dos anciáns son analfabetos ou semianalfabetos, a penas saíron do val e desde sempre son monolingües nalgunha das súas variedades. A transmisión xeracional está garantida, o que non o está é a calidade de lingua transmitida.
V. HISTORIA DUNHA REIVINDICACIÓN
Estándomos perante unha comunidade de individuos maioritariamente ágrafos, historicamente ágrafos desde o século XIII debido á presencia do castelán oficial, non é sorprendente acharmos textos escritos en valego só a partir de primeiros do presente século. O motivo que levou unha serie de naturais valegos a empregaren as falas en contos, poemas e pequenas obras teatrais foi simplemente o costumismo, o folclorismo, un amor á terra e ás tradicións locais que ía máis alá do puro sentimentalismo.
Sabemos por Leite que o primeiro natural do val en escribir na súa fala foi o mañego José Pérez Vidal, que publicou un conto costumista en 1910 nunha revista estremeña[11]; xa antes, segundo o propio Leite (1933: 213), este mesmo autor escribira un diálogo rústico sobre un tema rural nun xornal portugués, diálogo que o filólogo portugués dá por perdido. Contos populares escritos en mañego van saíndo publicados en revistas do val e en xornais portugueses polos anos trinta[12]. Por esta mesma época comeza a escribir sainetes populares a valverdeira Isabel López Lajas[13]. Esta muller, seglar consagrada á educación e ó catolicismo, escribiu seis sainetes de carácter moralizante en valverdeiro, con máis valor filolóxico ca literario -son os primeiros textos escritos en valverdeiro, se ben hai frases e palabras soltas nos libros do Concello dos séculos XVI e XVII. Dun dos sainetes, do diálogo entre dúas comadres, entresacamos esta idea:
C.- Cro que vanin a sacal unha comedia coa nosa fala, comadri. Será pa rilse un rato á nosa custa.
X.- Non veis que comu temus esta fala galega, quedrán guasealse.
Desde mediados dos anos setenta o mañego Domingo Frades Gaspar vén publicando, en tiradas reducidas, mecanografadas e fotocopiadas, libretos de poesía (Versus de un verán, 1977), estudios históricos (As Ellas y o sei castelu, 1980) e mesmo breves estudios filolóxicos (Algu sobre a nossa fala, 1 e 2, 1975), ou a súa obra máis recente, Vamus a falal (1994), análise descritiva da fala do val á que engade noticias históricas e unha ambigua proposta ortográfica de tendencia foneticista. Xunto a Frades, e nos últimos dez anos, temos que mencionar tamén a Severino López, lagarteiro, que compón historias rimadas de temas humorísticos, etnográficos e paisaxísticos, e tamén foi o primeiro en publicar un libro en lagarteiro, Topónimus d´As Ellas i rimas en lagarteiru (1994). Ambrosio López, irmán de Severino e catedrático de inglés e alemán en Xixón, foi así mesmo autor de diversos poemas inéditos; unha das súas últimas composicións é o himno oficial das Ellas, en colaboración co seu irmán Severino. Á parte destes tres, algúns máis son os valegos que veñen publicando nas súas falas en revistas comarcais extremeñas, e mesmo na prensa diaria extremeña (o valverdeiro Antonio Corredera, o lagarteiro Fernando López Noche e o mañego Juan Carlos Márquez Durán). Fóra deles, o pobo máis sinxelo redacta tamén na súa fala as cousas máis cotiás: hai herbolarios valverdeiros, receitarios de cociña, diarios particulares, etc. É interesantísimo o diario inédito do valverdeiro David Carrasco, escrito nunha fala preciosa e popular, no que narra os seus recordos da infancia na aldea, costumes, festas, etc. Deste diario foi de onde tomámo-la existencia do posesivo distributivo caunsei, caunsúa, que nunca antes toparamos na fala, pero do que despois nos aseguraron que xa está practicamente desaparecido.
Ademais, no Val veñen usando a fala en carteis de festas, anuncios de diversa índole, carteis e rótulos luminosos de festas, etc, desde o máis negro franquismo. Co advenimento da democracia estes usos vanse extendendo -a golpe de iniciativas persoais- a outrros ámbitos, por exemplo na rotulación dos letreiros das rúas[14], nomes de establecementos comerciais, etc. Anos atrás existíu unha emisora de radio, Radio Valverde, que emitía media hora diaria en valverdeiro, sobre cinco de programación case exclusivamente musical. Úsase tamén a fala en pegatinas turísticas ou en rotulación de productos gastronómicos propios (feito polo que mantiveron un duro contencioso coas autoridades autonómicas). Máis recentemente debemos falar da aparición da revista A Nosa Fala, da que só saíu un número, que pretendía se-lo voceiro da Asociación Fala i Cultura. Anos máis tarde viu a luz a revista trimestral lagarteira Anduriña, da que polo de agora se levan editados cinco números. Anduriña está impulsada conxuntamente por Fala i Cultura e polo colectivo Amigus d’As Ellas i du sei castelu. Verbo da ortografía empregada para escribir nas tres modalidades, digamos que se ensaiaron múltiplas solucións, case todas elas con base no galego ou no castelán e algunha con base portuguesa[15], pero sempre dunha maneira moi irregular para o vocalismo átono (codiña~cudiña, piquenu~pequeno, cumía~comía, figuiriña~figueiriña, etc) e para as realizacións das sibilantes, grafía sh para [S], [z1], [Z], grafía xi~xj para /S/, etc.
A recuperación e dignificación da fala ten un fito senlleiro na constitución, o 3 de agosto de 1.991 en As Ellas da Asociación Fala i Cultura do Val do Ríu Ellas, entidade que promove a recuperación e normalización absoluta da lingua nos tres concellos do Val. É significativo tamén que nos seus estatutos fundacionais suprimisen o termo galego-portugués e o sustituísen por galego de Estremadura, pois os membros da Asociación, que preside Domingo Frades e vicepreside Severino López, despois de consultaren bibliografía abonda sobre a problemática das falas arraianas, despois de coñeceren bibliografía sobre dialectoloxía galega e dialectoloxía portuguesa, e despois de cotexaren prensa e medios audiovisuais galegos e portugueses, os membros desta asociación, dicimos, concluíron que a súa fala ten como parente máis próximo o galego, máis aínda có veciño portugués. Fala i Cultura asumiu como tarefa inmediata a recollida de léxico patrimonial dos tres lugares, a elaboración dunha pequena gramática e unha normativa bastante elástica, a recuperación toponímica, a introducción da fala nas escolas, a posta en funcionamento dunha emisora de radio, a fundación de bibliotecas sobre temas galegos e do Val -que contan na actualidade con máis de mil títulos galegos e portugueses-, a celebración tódolos anos do "Día da Fala" -que leva cebrándose desde aquela con gran éxito e asistencia de grupos de música tradicional e cantautores galegos convidados expresamente, etc, etc. Todo isto vai indo adiante sen ningún apoio institucional máis que o chamado "Manifesto dos Alcaldes" (3 de agosto de 1993), un manifesto asinado polos alcaldes dos tres concellos nos que demandaban das autoridades provinciais e autonómicas a adopción de medidas inmediatas para a conservación da fala, “o respetu i aixúa que a Constitución i o Estatuto d’Autonomía d’Extremadura contenin sobri defensa do Patrimoniu Cultural dos lugaris, animandu a to o vidindariu a mantel i sustel o mismu con orgullu i poel alimental, desde as nosas reídis, un Patrimoniu pa disfruti de tos.”
Hai cinco anos chegouse a un principio de acordo coa Xunta de Extremadura para que nas escolas do val se comezase a ensinar unha materia denominada "Galego de Estremadura", impartida por mestres da directiva de Fala i Cultura que exercen docencia nesas escolas. Ata o de agora non houbo máis que silencios por parte das autoridades educativas autonómicas e ministeriais, de maneira que as aulas sobre as falas só tiveron lugar mediante cursiños abertos a toda a poboación fóra do horario escolar. O problema que se presenta é o seguinte: ata agora a lingua non tivo rixidez ortográfica nin gramatical, nin nada polo estilo, porque non facía falla unha norma, cada un escribía como lle petaba. Se a lingua entra na escola precisa unha regulación mínima para podela escribir da maneira máis unificada posible, faise necesaria unha normativa. Ten algunha razón o profesor Gargallo Gil (1993) cando afirma que se non fose polo valverdeiro podíase intentar introduci-las grafías históricas portuguesas (ou galego-portuguesas), pero hai moitas obxeccións a ela: a) os valverdeiros, sen sibilantes sonoras, son o 60 % dos falantes e Valverde é o centro comercial, económico, cultural, social, etc; b) mesmo onde pronuncian sonoras estas son alófonos e non fonemas (e amais a tendencia ó enxordecemento é imparable); c) os falantes do Val teñen conciencia clara de o seu non ser portugués; d) hai fonemas inexistentes en portugués (/N/, /T/), o inventario de sufixos é lixeiramente distinto, os paradigmas verbais irregulares difiren sensiblemente dos portugueses, etc. Todo isto xa é do coñecemento dos responsables da normalización no Val, as xentes de Fala i Cultura, pero tampouco están dispostos a asumi-la normativa oficial galega que, aínda parecéndolles máis próxima, coidan que non se pode aplicar "a machada". O que si é certa é a vontade de poñeren en marcha un proceso inmediato de recuperación oficial do que fala máis do 90 % da poboación do Val do Ellas. Polo de pronto van aceptando propostas de determinados estudiosos locais, falantes nativos residentes fóra pero interesados no tema. Hai vontade nos falantes e hai un grupo que empurra sen présa e sen pausa, pero o tempo e os tempos corren en contra das falas.
Sociolingüisticamente, das enquisas que fixemos hai catro anos no val (entrevistamos trescentas vinte persoas sobre unha poboación total de case cinco mil individuos) podemos resumir algúns datos interesantes: reside moi pouca xente fóranea no val, os que figuran como nacidos fóra son maiormente fillos de valegos nacidos na emigración. Practicamente todo o mundo sabe falar nalgunha das tres variantes, agás os moradores chegados recentemente de fóra do Val: saben falar nalgunha das variedades o 100% dos residentes nas Ellas e San Martiño e o 97% dos residentes en Valverde, o 3% restante corresponde a mestres, funcionarios, policía, etc, de orixe foránea. O 80% dos valegos aprendeu o castelán no medio escolar, e o 20 % restante aprendeuno na emigración ou no servicio militar. Agás os maiores de 60 anos, todos afirman falar un castelán "máis correcto" có que falan os seus veciños salmantinos e cacereños (quizais porque non aspiran o -s implosivo). Aínda que case toda a poboación entende o portugués e o español, só algo menos da metade, un 43 %, di poder expresarse en portugués, aínda que habitualmente non o fan "porque nos entendemos ben" (esta porcentaxe baixa moitísimo nas camadas novas) e todos din poderse expresar en español, aínda que as camadas máis vellas recoñecen que con certas dificultades. O 100 % di entender perfectamente o galego (contan anécdotas de cando coinciden con galegos na emigración ou no servicio militar e se fan pasar por galegos sen problema ningún). Ó 90-95 % gustaríalle ter medios audiovisuais e escritos na fala "pa adeprendela a escribir e a falar ben”. Un 84% querería que a fala se estudiase na escola, e mesmo estaría disposto a asistir a cursos para aprender a escribir na fala, aínda que isto contrasta co 45 % que afirman que estas falas non son aptas para escribir. Case todo o mundo usa a fala en función familiar e social, sobre todo nas Ellas e San Martiño; vexamos algunhas porcentaxes esclarecedoras destes usos familiares e sociais:
VALVERDE
AS ELLAS
SAN MARTIÑO
Saben falar valego
97 %
100 %
100 %
Fálano a cotío
88 %
98 %
94 %
O home coa muller
93 %
100 %
98 %
O home cos fillos
76 %
99 %
85 %
A muller cos fillos
73 %
98 %
82 %
Os fillos cos pais 73 %
92 %
75 %
Cos veciños
91 %
100 %
95 %
Nos traballos[16]
69 %
93 %
91 %
Os nenos entre eles[17]
78 %
97 %
84 %
A pregunta que deita unhas respostas máis variadas é a da consideración da adscrición da súa fala: o 22% coida que é un chapurreado de fronteira, unha mestura entre portugués, leonés e castelán; o 21 % opinan que é máis ben unha variante galega (curiosamente neste grupo inclúense os que mantiveron contactos con galegos ou estiveron algunha vez en Galicia); uns poucos, o 15 %, responden que unha fala astur-leonesa; por unha variedade de portugués aposta o 13 %; unha mestura de galego e astur-leonés é a crenza dun 11 %; por último, un significativo 18 % contesta que non saben o que pode ser nin de onde pode vir.
Agora ben, todos, absolutamente todos, queren que a fala se conserve, cren que é unha avantaxe para aprender outros idiomas e andar polo mundo, e queren tamén que os seus fillos a falen e llela transmitan ós seus netos. A conciencia idiomática, a conciencia de comunidade diferenciada, é forte; a conciencia de pervivencia como tal comunidade tamén; dáse mesmo o caso de que os fillos de persoas procedentes de fóra do Val (médicos, empregados de banca, comerciantes, etc) -de lingua familiar castelá- aprenden a fala mesmo antes de chegaren á escola, xogando cos outros nenos na rúa ou no campo. Para nós este val é unha especie de sanatorio a onde levamos periodicamente alumnos galegos con problemas de intoxicación psicolingüística, e asegúrolles que volven curados a Galicia de doenzas tan enxebres como a diglosia e outros males semellantes. A terapia do shock ou do flash funciona.
O Estatuto de Extemadura dá por suposto o monolingüismo da súa Comunidade Autónoma e non inclúe ningún artigo nin apartado no que se mencione o apoio institucional ou legal ás variedades non castelás que se falan en Extremadura (portugués en Olivença e Ferreira de Alcántara, "galego" no Val do Ellas), entre outras cousas porque non as recoñecen. A pesar de que teoricamente en Olivença estudian portugués centos de alumnos como materia optativa na escola primaria (datos recentes do Instituto Camoes ) isto non nos cadra cos casos de abandono lingüístico nos medios escolar e administrativo denunciados por oliventinos na prensa extremeña. Malia as promesas da Administración, a indiferencia e a ignorancia das autoridades educativas é manifesta: hai algúns anos xiraba visita ós colexios do Val un inspector do MEC, quen quedou "asustado" porque os nenos das escolas do Val falaban chapurreado (sic) nos seus xogos e relacións fóra das aulas; este probo funcionario recomendoulles encarecidamente ós mestres unha maior perseverancia e celo no cumprimento estricto de algo que el consideraba vital: "Que los niños no fuesen a sufrir fracaso escolar por culpa de no saber bien el castellano". Este señor foi debidamente informado de que o índice de fracaso escolar nos centros do Val era sensiblemente inferior ás medias cacereña e estremeña, e que os nenos do Val sabían expresarse correctamente en castelán, pero que entre eles o natural era usaren con normalidade a súa lingua.
Outra mostra de intolerancia, de desprecio dos diferentes, foime relatada por Antonio Bellanco, presidente da asociación cultural e deportiva "Amigus das Ellas i do sei castelu": Esta asociación inscribiu un equipo de futbol na liga provincial de Cáceres; como queira que os lagarteiros, estean en As Ellas, ou en Uzbequistán, entre eles sempre falan lagarteiro, os siareiros do Coria (ou o equipo que fose) cando alá van xoga-los "Amigus das Ellas" animan a cadanseus equipos berrando "España, España, España". Hai un problema moi grande de intolerancia, de facer casar pola forza Estado Español e lingua castelá, resquicios dunha pésima e resesa educación estereotipada que aínda se transmite neste Estado pola prensa, a escola, a administración e as leis, cando das dezasete comunidades autónomas só seis (un tercio delas) son monolingües en español. Moitos cidadáns non castelán-falantes de tan democrático e libérrimo Estado noso non teñen recoñecido ningún dereito nas súas falas naturais, autóctonas. Uniformizar a machada e por decreto estas micro (e non tan micro) áreas é un crime sen castigo e un atentado salvaxe contra un patrimonio cultural que é de todos, que é universal.
XOSÉ HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ
UNIVERSIDADE DE VIGO (GALICIA)
BIBLIOGRAFÍA
Carrasco González, J.M. (1996 e 1997): “Hablas y dialectos portugueses o galaico-portugueses en Extremadura. Parte I: Grupos dialectales. Clasificación de las hablas de Jálama”, en Anuario de Estudios Filológicos 19, 135-148, e “Parte II y última: Otras hablas fronterizas. Conclusiones”, en Anuario de Estudios Filológicos 20, 61-79. Cáceres: Universidad de Extremadura.
Cintra, L.F. Lindley (1959): A linguagem dos foros de Castelo-Rodrigo, seu confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria, Cáceres e Usagre. Contribuição para o estudo do leonês e do galego-português do séc. XIII. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
Cintra, L.F. Lindley (1974): “A linguagem dos foros e o galego-português de Xalma”, en Estudos de linguística portuguesa e românica I, Coimbra, 508-537.
Costas González, X.H. (1992): “Breve caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do Río Ellas”, en Cadernos de Lingua 6, 85-108.
Costas González, X.H. (1992): “Notas sociolingüísticas sobre os falares ‘galegos’ da Ribeira Trevellana (Cáceres)”, en A Trabe de Ouro 11, 409-417.
Costas González, X.H. (1996): “O galego de Extremadura: as falas do Val do Río Ellas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 355-376.
Costas González, X.H. (1998): “Os subsistemas de sibilantes no galego do Val do Río Ellas”, en D. Kremer (ed) Homenaxe a Ramón Lorenzo, II, 581-589.
Costas González, X.H. (1999): As falas do Val do Río Ellas (Cáceres). Vigo: Servicio de Publicacións da Universidade de Vigo [no prelo].
Fernández Rei, F. (1990): Dialectoloxía da Lingua Galega. Vigo: Xerais.
Fernández Rei, F. (1994): “Galegisch: Areallinguistik (Áreas lingüísticas)”, en Lexikon der Romanistischen Linguistik, VI-2, Max Niemeyer-Tübingen, 98-110.
Fink, O. (1929): Studien über die Mundarten der Sierra de Gata. Hamburgo.
Frades Gaspar, D. (1994): Vamus a falal. Notas pâ coñecel y platical en nosa FALA. Serra de Gata (Cáceres): Adisgata.
Frías Conde, X. (1997): “Sobre os bloques dialectais do galego: unha nova proposta”, en Revista de Filología Románica 14, vol. 1, 241-256. Madrid: Universida Complutense.
Gargallo Gil, J.E. (1994): “San Martín de Trevejo, Eljas (As Elhas) y Valverde del Fresno: una encrucijada lingüística en tierras de Extremadura (España)”, en Variação linguística no espaço, no tempo e na sociedade. Lisboa: Colibri, 55-87.
Gargallo Gil, J.E. (1995): “De fronteras lingüísticas peninsulares: paralelismos, afinidades, peculiaridades”, en Lletres Asturianes 57, 23-40.
Gargallo Gil, J.E. (1996): “La ‘Fala de Xálima’ entre los más jóvenes. Un par de sondeos escolares (de 1991 y 1992)”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 333-356.
Krüger, F. (1925): Studien zur lautgeschichte Mundarten. Hamburgo.
Leite de Vasconcellos, J. (1927): “Linguagem de San Martín de Trevejo (Cáceres-Espanha)”, en Revista Lusitana 26, 247-259.
Leite de Vasconcellos, J. (1933): “Português dialectal na Região de Xalma (Espanha)”, en Revista Lusitana 31, 166-275.
López Fernández, F.S. (1994): Topónimus d’ As Ellas y rimas en lagarteiru. Salamanca.
López Lajas, I. (1998): Seis sainetes valverdeiros. Edición e notas de X.H. Costas González. Compostela: Edicións Positivas.
Maia, C. de Azevedo (1977): Os falares fronteiriços do concelho de Sabugal e da vizinha região de Xalma e Alamedilla. Suplemento IV da Revista de Filologia Portuguesa. Coimbra.
Martín Galindo, J.L. (1993): Apuntes socio-históricos y lingüísticos sobre la Fala de Xâlima, anexo de Alcántara 30. Cáceres: Institución Cultural “El Brocense” - Diputación Provincial de Cáceres.
Martín Galindo, J.L. (1998): Guía histórica y cultural de San Martín de Trevejo: O Val de Xâlima a vista de andurinha. Cáceres: Iniciativa Val de Xâlima.
Onís, F. de (1930): “Notas sobre el dialecto de San Martín de Trevejo”, en Todd Memorial Volumes. Philological Studies II, Nova York, 63-70.
Rodríguez Guerra, A. (1996): “Achegamento á sintaxe dos falares mañego, lagarteiro e valverdeiro”, en I Congreso Internacional da Lingua Galega, Santiago, setembro de 96 [no prelo].
Sóñora Abuín, A. et alii (1996): “Aproximación sociolingüística ó Val do Ríu Ellas (Cáceres): Estudio dos usos e actitudes lingüísticas”, en J.M. Carrasco González e A. Viudas Camarasa (eds.), Actas do I Congresso Internacional Luso-Espanhol de Lingua e Cultura na Fronteira I, Cáceres: Universidade de Extremadura, 407-414.
Viudas Camarasa, A. (1982): “Un habla de transición: El dialecto de San Martín de Trevejo”, en Lletres Asturianes 4, 55-71.
ano 2002, Asociación Cultural Alén do Val
--------------------------------------------------------------------------------
[1] O presente artigo é unha ampliación actualizada do relatorio titulado “O galego de Cáceres” que presentamos nas Xornadas sobre a normalización das outras linguas hispánicas, Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela, en marzo de 1.994.
[2] Aínda que na historiografía oficial española (castelá) se denomine este rei como Alfonso IX, os galegos, asturianos e leoneses non podemos acepta-la cronoloxía oficial española (castelá), porque o Alfonso VIII oficial nunca foi rei de Galicia, León e Asturias, senón unicamente de Castela. Durante vinteseis anos, entre 1188 e 1214, reinaron ó mesmo tempo o noso Afonso VIII (para os españois Alfonso IX) en Galicia e o seu Alfonso VIII en Castela.
[3] O historiador Martín Galindo (1993: 139-141) nega que fose un val marxinal e subdesenvolvido, indicando que as tres poboacións sobresaíron historicamente pola súa importancia económica (no séc.XVIII existían no val fábricas téxtiles e de xabón, muíños de aceite e de fariña, etc), militar ou relixiosa (presencia de casas señoriais, fortalezas militares, edificios relixiosos). Segundo este autor, o illamento tivo lugar só a partir de finais do século pasado. Amais, engade que historicamente As Ellas e Valverde, por un lado, e San Martiño, polo outro, pertenceron a xurisdiccións administrativas e relixiosas distintas. “¿Por qué San Martín de Trevejo y Villamiel son dos mundos, lingüística y culturalmente, tan extraños y diferentes, cuando durante setecientos años formaron la misma entidad territorial y administrativa?”. O mesmo autor dá resposta á súa pregunta ó afirmar a continuación que as falas do Val do Ellas estiveron circunscritas ó espacio físico-cultural da vertente occidental do Xálima “al margen de los avatares históricos a que han estado sujetas cada una de las tres localidades”.
[4] Reproducida en Frades Gaspar (1994: 71-72) e en Martín Galindo (1998: 15-16), neste último con erros de transcrición.
[5] Por exemplo Antonio Viudas Camarasa, que en 1982 publicou un artigo bastante completo desde a óptica fonolóxica nunha revista asturianista, e non sabemos se foi por isto precisamente polo que cualificou estas falas como “cruce” entre galego-portugués e astur-leonés.
[6] Non temos en conta as consideracións do historiador estremeño Martín Galindo, que pasou de opinar (1993) que estas falas eran “autóctonas”, “de orixe céltica” (sic), coincidentes parcialmente co portugués pero orixinadas á parte por un curioso proceso polixenético, para afirmar recentemente (1998) que son un dialecto portugués que pouco ou nada ten que ver co galego, coincidindo deste xeito co afirmado por Leite hai xa setenta anos. De feito este autor (1998), castelán-falante, escribe palabras e frases en mañego cunha peculiar ortografía para- ou filo-portuguesa.
[7] De feito Frías Conde (1997) establece unha nova clasificación dialectal do galego e inclúe estas falas, xunto co falado en Calabor (Zamora) dentro dun denominado “Bloque meridional” das falas galegas.
[8] Precisamente porque estas tres falas non teñen unha “etiqueta” común, permítasenos que ensaiemos aquí a denominación de valego para as falas deste val, para non andarmos a repetir valverdeiro, lagarteiro e mañego.
[9] As falas do val presentan un vocalismo tónico de cinco fonemas con tres graos de abertura /i, e, a, o, u/, e no vocalismo átono só tres fonemas /E, a, O/, sendo /E/ e /O/ os resultados das neutralizacións de e respectivamente. De feito, en posición átona final as únicas realizacións son claramente [i] e [u].
[10] Unha aproximación ás sibilantes do Ellas podémola achar en Costas (1992a: 95-98), e un estudio en detalle en Costas (1998).
[11] López Vidal, J. (1910): “Cuadro de costumbres (escrito en la fabla popular de San Martín de Trevejo)”, en Revista de Extremadura XII, 230-232.
[12] Anónimo (1929): “Cerrumíquilis sin alas”, en La Chocolatera 2, S. Martiño de Trebello. Contos anónimos van saíndo tamén no diario O Correio, da localidade beirá de Celorico da Beira, segundo nos informa Leite (1933: 212).
[13] Véxase a edición que fixemos dos sainetes en López Lajas (1998).
[14] As placas das rúas das Ellas están en lagarteiro, e as de San Martiño están en bilingüe mañego/castelán.
[15] Nos seus primeiros escritos, Frades Gaspar empregaba os grafemas para establece-las distincións entre xordas e sonoras (-s-, -ss-, -x-, j, ge, gi, etc) para posteriormente usar –s- (pasu) e –s- (casa), e x (truxu) e x (xenti). O único defensor actual das grafías portuguesizantes é o historiador Martín Galindo, aínda que, por descoñece-la realidade da fala, confunde habitualmente as grafías representativas das realizacións xorda e sonora, á parte de incorporar tamén as grafías portuguesas nh, lh, -m, etc.
[16] Valverde é o centro do Val, con moito movemento comercial e económico con poboacións foráneas, de aí que o uso da lingua no traballo varíe en función de se se fala con xente do Val ou con xente de fóra. As Ellas e San Martiño, eminentemente agrícolas e gandeiras, non precisan diariamente de tanto contacto con individuos alóctonos.
[17] Referímonos a usos fóra do medio escolar, en actividades extra-escolares, xogos no patio da escola, xogos de rúa, etc, etc. Dentro das aulas o castelán puro e duro é o único idioma permitido e os nenos teñen isto ben interiorizado, aprenderon a convivir sen excesivos problemas con esta esquizoglosia abenzoada polo noso sacrosanto e democrático estado constitucional.
Hay 5 comentarios.
1